یحیی بن آدم
«ابوزكريا يحيى بن آدم بن سليمان قرشى كوفى» (د 203ق)، فقيه، محدث و مقرى بوده است. نسبت وى به قرشى، ازآن‌روست كه پدرش آدم مولاى خالد بن ابى‌معيط اموى بوده و خود از روات موثق و معتبر حديث بوده است، ليكن چنانچه ذهبى تصريح كرده، يحيى پدر خود را درك نكرد. در مورد تولد وى تاريخ مشخصى نقل نشده است، اما چون در ميان مشايخ وى مسعر بن كدام در 155 يا 153ق و فطر بن خليفه در 155ق وفات يافته‌اند، مى‌توان تولد او را در 140ق و شايد قدرى پيش از آن تخمين زد.
| نام | ابن‌آدم، یحیی بن آدم |
|---|---|
| نام های دیگر | اب‍ن‌‌س‍ل‍ی‍م‍ان ال‍ق‍رش‍ی
یحیی بن آدم |
| نام پدر | |
| متولد | |
| محل تولد | |
| رحلت | 203 هـ.ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | الخراج / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده
الموسوعة الخراج / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده |
| کد مؤلف | AUTHORCODE3352AUTHORCODE |
ابن آدم در كوفه كه يكى از مهم‌ترين مراكز علمى آن روزگار بود به دنيا آمد و به تحصيل قرآن و حديث و فقه پرداخت. در اواخر عمر به فم الصلح (شهرى قديمى بر سر راه بغداد به واسط) سفر كرد و در همان جا وفات يافت و حسن بن سهل سرخسى كه مدتى وزارت مأمون را بر عهده داشت، بر جنازه وى نماز گزارد.
در مورد گرايش فكرى - سياسى ابن آدم، اگرچه در متون تاريخى مطلب قابل توجهى به چشم نمى‌خورد، ليكن با كنار هم آوردن برخى اطلاعات پراكنده مى‌توان نتيجه گرفت كه وى به دور از جريانات سياسى زمان خود نبوده است. از تأمل در اسناد کتاب الخراج او چنين برمى‌آيد كه وى در ميان استادان خود بيش از همه به حسن بن صالح ثورى نزديك بوده و تحت تأثير او قرار داشته؛ چنان‌كه مى‌توان او را از خواص شاگردان وى به‌شمار آورد. حال با توجه به اينكه حسن بن صالح، خود، زيدى‌مذهب و در واقع از بانيان فرقه بتريهى زيديه بود و نيز با توجه به اينكه عيسى بن زيد علوى، از سران زيديه، در فاصله سال‌هاى 145 - 166ق به‌طور ناشناس با حسن بن صالح و در خانه او زندگى مى‌كرد، از طرف ديگر نظر به اينكه حسن بن صالح در 167ق وفات يافته، بنابراين يحيى بن آدم به‌طور حتم در همين فاصله 145 - 166ق نزد او آموزش ديده و از آنجا كه خانه حسن بن صالح در آن زمان يكى از مهم‌ترين كانون‌هاى مبارزه عليه حكومت عباسى بوده است، با اطمينان مى‌توان ادعا كرد كه يحيى بن آدم با توجه به رابطه بسيار نزديك با حسن بن صالح نمى‌توانسته با اين جريان بيگانه باشد.
همچنين ابن آدم در موارد متعددى به نقل اقوال و روايات فقهى اهل بيت(ع) پرداخته و در رواياتى كه از طريق وى نقل شده است نيز احاديث متعددى به چشم مى‌خورد كه حكايت از حبّ اهل بيت دارد.
با توجه به ارتباط ابن آدم با فرزندان زيد شهيد و ارتباط نزديك او با حسن بن صالح زيدى بترى و همچنين با مقدم داشتن نام على(ع) بر عمر در ده مورد از کتاب خود و نيز ذكر «عليه السلام» پس از نام حضرت على در موارد بسيار و بالاخره ذكر يكى از بدعت‌هاى عثمان در مخالفت با كردار پيامبر (ص) و على(ع) و شيخين، مى‌توان احتمال زيدى بودن ابن آدم را بر اينكه از اهل سنت بوده است، ترجيح داد. با فرض صحت اين احتمال بايد گفت ابن آدم يكى از معدود فقها و محدثين فرقه زيديه در قرن 2ق / 8م است كه اثرى از آنان باقى مانده است. از اين جهت مطالعه اثر موجود وى، «الخراج» و جوانب مختلف شخصيت او مى‌تواند در ارائه نكات روشن از تاريخ نسبتاً تاريك فرهنگى زيديه در سده دوم قمرى، بسيار مؤثر باشد.
صداقت و شخصيت برجسته علمى ابن آدم در ميان رجال‌نويسان اهل سنت محل ترديد نبوده است. از آن ميان ابن سعد، ابن معين، ابوحاتم، عثمان بن ابى‌شيبه، نسائى، يعقوب بن شيبه، عجلى و ابن حبان، وى را توثيق كرده و بخارى، مسلم و ابن ماجه حديث وى را در صحاح خود نقل كرده‌اند. على بن مدينى، ابن آدم را همراه با ابن مبارك و عبدالرحمن بن مهدى تنها وارثين علم در عصر خود شمرده است. در كتب رجال شيعه، اگرچه در مورد وثوق او سخنى به ميان نيامده، ليكن حديث وى در كتب اربعه شيعه و رجال كشى و نسخه اصح تفسير قمى وارد شده است.
ابن آدم نزد حمزة بن حبيب زيّات آموزش ديده و چنان‌كه شاكر گفته است چون حمزه يكى از قرّاء سبعه بود، مى‌توان حدس زد كه ابن آدم نزد او به آموختن قرائات پرداخته باشد. مدتى نيز نزد كسائى، يكى ديگر از قرّاء سبعه، قرائت قرآن آموخت.
چنان‌كه از تاريخ وفات مشايخ ابن آدم برمى‌آيد، مدتى پيش از 155ق به استماع حديث پرداخت و از مشايخ بزرگ كوفه حديث شنيد. وى همچنين نزد جمعى از فقهاى كوفه فقه آموخته است كه در ميان آنان بايد از حسن بن صالح ثورى كه بيشترين تأثير را در آموزش فقه او داشته و از عبدالله بن مبارك، شريك بن عبدالله قاضى و وكيع بن جراح نام برد. ابن آدم خود در درس ابوحنيفه و مالك بن انس حاضر نبوده، ليكن تعاليم آن دو را از طريق شاگردانشان فراگرفته است.
تأليفات
1. موسوعة الخراج؛
2. القرائات، مجرد احكام القرآن و الفرائض؛
3. الزوال.
منابع مقاله
دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد دوم، ص 613 - 615.
وابسته‌ها
الخراج / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده