موسوعة مؤلفی الإمامیة

موسوعة مؤلفي الامامية

نام کتاب	موسوعة مؤلفي الامامية
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	مجمع الفکر الإسلامي. قسم الموسوعة (نويسنده)
زبان	عربي
کد کنگره	‏Z‎‏ ‎‏1010‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏8‎‏ ‎‏1380
موضوع	نويسندگان شيعه - سرگذشت نامه و کتاب شناسي
ناشر	مجمع الفکر الإسلامي. قسم الموسوعة
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	1428 ق-1429 ق- 1431 ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE14248AUTOMATIONCODE

معرفی اجمالی

موسوعة مؤلفی الإمامیة، اثر گروهی از نویسندگان مجمع الفکر الإسلامی، دایرةالمعارفی است پیرامون مؤلفین امامیه که به زبان عربی نوشته شده است.

نگارش این مجموعه، از سال 1378ش آغاز شده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مجمع آغاز و مطالب بر اساس ترتیب حروف الفبا، در شش جلد، تنظیم شده است.

اثر حاضر، شامل زندگی نامه ای دقیق و مختصر از زندگانی مؤلفان به همراه تاریخ تولد و فوت آنان است و گاه از آگاهی‌های نگارندگان درباره خود بهره گرفته شده و گونه ای از زندگی نامه‌های خودنوشت پدید آمده است.

گزارش محتوا

مقدمه جلد نخست، به بیان سیر تاریخی فهرست در پیش از اسلام و پس از آن در مشرق زمین پرداخته و فهرست‌های موجود در کتابخانه‌های نینوا و اسکندریه را از دلایل وجود این فن در مشرق می‌داند که پس از وقفه ای یک ساله در سال دوم هجری، پی گرفته شده است و از جمله خلیل فراهیدی در کتاب «العین»، کلمه «فهرس» را به کار می‌گیرد. همچنین نوشته ای از جابر بن حیان که ابن ندیم از آن گزارشی به دست داده، شاهدی دیگر بر این مدعاست.

ویژگی‌های این فهرست، نسبت به پژوهش‌های پیشین، آن است که:

1. تنها به مصنفان دوازده امامی عنایت دارد و همانند «الذریعة» و «أعیان الشیعة»؛ آهنگ دربرگیری غیر شیعیان را در خویش ندارد و از نگارندگان فرقه‌های واقفیه، زیدیه و جز اینها، نامی نیست؛ هرچند که در فهارس دیگر ذکر شده باشند.
2. نام تعداد زیادی از نگارش‌ها و نگارندگانی که در این فهرست درج شده، در فهارس پیشین نیامده و به سبب کمبود منابع و نیروی انسانی، از دید آنان پنهان مانده است.
3. محدودیتی در معرفی آثار و نویسندگان نبوده و حتی اگر شخصی یک تألیف، آن هم در زمینه کودکان یا مجموعه سؤالات امتحانی و درسی داشته، نامش مذکور افتاده است.
4. تردید، در نسبت آثار به اشخاص، منعکس گشته است.
5. در برابر نام هر کتاب، به زبان کتاب اعم از پارسی، تازی، انگلیسی و جز اینها اشاره رفته است.
6. اهتمام به موضوع بندی کتاب‌ها و ذکر موضوع در مقابل نام هر اثر؛ بدین صورت که فروع علوم به اصل آنها ارجاع داده شده، ولی تعدادی از فروع نیز به اصل تبدیل شده، همانند دیوانی که در اصل، در موضوع شعر باید باشد، ولی چون شامل مناقب چهارده معصوم(ع) بوده، در موضوع بندی مدایح و مراثی آمده که در حقیقت جزیی از موضوع اصلی شعر است. البته در پایان هر جلد از کتاب حاضر نیز فهرست الفبایی جداگانه ای تدارک دیده شده است.
7. نام مؤلفان تنها یک بار آمده و از ذکر چندباره عنوان‌ها به شکل‌های دیگر خودداری شده است.
8. نسخه‌های خطی موجود از هر کتاب، از فهرست‌های منتشرشده کتابخانه‌های شخصی و عمومی جهان استخراج شده و در بسیاری موارد، ویژگی‌های دست نویس‌ها اعم از آن که به خط مؤلف است یا دیگری، کامل و ناقص بودن آن، زمان نگارش و تعداد اجزا و صفحات آن ثبت شده است.
9. چاپ یا چاپ‌های هر کتاب، با درج مشخصات شناسنامه ای هریک و عموما با عنایت به سه منبع: فهرست کتب منتشرشده از سوی ناشران، فهرست کتابخانه‌ها و پرسش از نگارنده همان اثر، صورت پذیرفته است.
10. در «الذریعة» اعتماد بر شیعه بودن را بنا بر شهادت دو عادل آگاه به احوال مؤلف گذارده و به شهرت به تشیع اکتفا نشده و رمز «راجعه» را در مواردی که کتابی را ذکر می‌کند، ولی به شیعه بودن صاحب اثر اطمینان ندارد، به کار می‌برد. در موسوعه فراهم آمده حاضر، ملاک امامی بودن مؤلف، آن است که اعتقادش به دوازده امام(ع) در متون مختلف و نیز مصادر رجالی، ذکر شده و یا در شمار اصحاب و یاران امامان معصوم(ع)، از او نام برده باشند. درباره نگارندگان زمان غیبت به دلایل و قرائن متعددی تکیه شده است؛ مگر آنکه خلافش تصریح شده یا پس از مدتی از مذهب شیعی خارج شده یا رکنی از ارکان مذهب را منکر شده باشد و در این میان منظور همان اعتقاد قلبی بوده است، نه بروز آن در اجتماع؛ همچنین از بحث‌های رجالی درباره مذهب آنان خودداری و به مشهور تکیه شده است.
11. در کتاب‌های رجالی، ترتیب مدخل‌ها بر اساس کنیه، سپس لقب و آنگاه اسم صاحب عناوین بوده و «الذریعة» بدون احتساب اصل و ریشه کلمات، به ترتیب نام و سپس کنیه یا لقب تنظیم یافته است. اثر حاضر از آنجا که فهرست مؤلفان شیعه است، برحسب نام کوچک مؤلفان پیش رفته است، نه بر اساس نام کتاب‌ها. نام خانوادگی اشخاصی که در متون گذشته شهرت آنان بوده، ملاک بعدی است و پیش از آن به نام پدر و اجداد او اعتنا می‌شود. این کار البته خود موجب بروز مشکلات فراوانی است؛ به عنوان نمونه احمد پورابراهیمی پس از احمد بن مرتضی عزیزی می‌آید.
12. اگر ترجمه ای از کتاب‌های مورد گفتگو صورت گرفته، درپاورقی همان صفحه ذکر شده است.
13. تنها به ذکر ویژگی‌های علمی مؤلف اکتفا شده و از قدح و مدح خودداری شده است. البته اشاره به نکات پرارزش برخی اشخاص، رنگی از ثنا ندارد؛ همان گونه که یادآوری نقطه ضعف‌های سیاسی و اخلاقی برخی دیگر، معنای هجا را در بر نمی گیرد، بلکه جزیی از زیست نامه آنان بوده است.
14. به صورت کلی نگارش‌های معرفی شده اشاره می‌رود تا خواننده بداند که این اثر در شمار کدامین این قالب‌هاست: کتاب، رساله، دیوان، تقریرات، امالی، ترجمه از زبانی دیگر، تلخیص علمی، مقالات گردآوری شده به صورت کتاب، تقدیم، تعلیق، تحقیق، اصول روایت شده از امامان معصوم(ع) و جز اینها.
15. استنساخ کنندگان نسخه‌ها و تدوین کنندگان امالی، در شمار مصنفان نیامده‌اند؛ چراکه تحریرکننده ای بیش نبوده و‌اندیشه‌ها از آن دیگری است که نام همو به عنوان نگارنده ثبت می‌شود و از جهتی اگر شخصی با مقدمه یا ملحقاتی بر ارزش علمی کتابی از دیگری افزوده باشد، نام وی نیز درج شده است.

در واقع می‌توان گفت اثر حاضر، کاری گروهی و پسندیده است و هر سال بخش‌هایی از آن به چاپ خواهد رسید. اما این اثر متأسفانه، به تقلید از پیشینیان یا شاید برای فرامرزی شدن یا وزین تر بودن آن، به زبان عربی نگارش یافته است که خود باعث بروز مشکلات فراوانی می‌شود؛ از جمله دور بودن زبان عربی از زبان رسمی کشوری که این پژوهش در آن انجام پذیرفته، تعریب نادرست یا نازیبای زیست نامه‌های هر مدخل که در اصل به فارسی بوده‌اند و از همه مهم تر، نیاز به ترجمه عربی عناوین کتاب‌های فارسی؛ درحالی که اگر این کتاب به زبان فارسی نگارش می‌یافت، ترجمه فارسی عناوین کتاب‌های عربی ضروری نبود.

به جز همه اینها، نادرستی‌ها و کمبودهایی نیز در جای جای اثر به چشم می‌خورد که به برخی از آن‌ها در جلد اول، اشاره می‌شود؛ اشکالاتی که هرچند‌اندک و خرد و کوچکند، اما در کتاب شناسی قابل چشم پوشی نخواهند بود:

ص38: تعداد صفحات آموزش زبان عربی، از آذرتاش آذرنوش ذکر نشده. این کتاب در 194 صفحه است.

ص68: تعداد صفحات کتاب شناسی هنر ایران قبل از اسلام که 136 صفحه است ذکر نشده است.

ص81: ناشر نقش خانواده در پرورش فرزند، انجمن ملی اولیا و مربیان ایران و تعداد صفحات آن 24 صفحه است، نه 34 صفحه و چاپ دیگر نگاهی به ادب فارسی با خصوصیات تهران، 1336ش، 404ص، ذکر نشده است.   علاوه بر این، مدخل‌های «ابراهیم بن رضی الدین آرتیمانی»، «ابراهیم راه نجات» صاحب کتاب راه نجات در ترویج آیین اسلام، «ابراهیم بن محمدباقر اصفهانی» نگارنده طوفان البکا، «آناتول رضایی»، «ابوبکر بن اسماعیل ازرقی» صاحب دیوان شعر، «ابراهیم میلانی» پدیدآورنده منشور مقدس ولایت، «میرزا ابراهیم ساغر»، صاحب ساقی نامه، «کنز المصائب و تحفة الحسینیة»، «ابراهیم بن بزرگمهر عراقی»، «آنوش آزادیان»، صاحب کتاب‌های فهرست نشریات وزارت اقتصاد، سازمان برنامه و وزارت آموزش و پرورش و ده‌ها تن دیگر را که با شیوه نامه موسوعه هماهنگی کامل دارند، باید به جلد نخست افزود. در مجموع می‌توان گفت نگارنده این سطور از آغاز چنین کار سترگ و ارزشمندی شادمان و از ادامه اشکالات و اشتباهات در بخش‌های آینده تنگدل است.  

وضعیت کتاب

فهارس هر جلد، در انتهای همان جلد آمده است که عبارتند از: فهرست اسامی مؤلفین؛ القاب مؤلفین، فهرست موضوعی اسامی و موضوعات کتب.

در پاورقی‌ها به ذکر منابع و توضیح برخی از کلمات و واژگان متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. زادهوش، محمدرضا، «هم شادمان، هم تنگدل»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه دین، شماره 70 و 71، مرداد و شهریور 1382، به آدرس:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/86933