فضائح الباطنية
| نام کتاب | فضائح الباطنیة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | قطب، محمد علی (محقق)
غزالی، محمد بن محمد (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 215/4 /غ4ف6 |
| موضوع | اسماعیلیه - دفاعیهها و ردیهها |
| ناشر | المکتبة العصرية |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1422 هـ.ق یا 2001 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1273AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى كتاب
اين اثر كه از نوشته‌هاى ابوحامد غزالى است در زمانى شكل گرفته كه او رياست مدرسۀ نظاميه را بر عهده داشته است.
مولف آراء و عقايد اسماعيليان يا همان باطنى‌ها را مورد نقد قرار داده است.ظاهرا علت تاليف كتاب تعداد زياد اسماعيليان و رشد عقايدشان در آن دوره بوده است.او انگيزۀ خود را اين‌گونه بيان مى‌كند«مدتها در ذهن خود داشتم كه كتابى در علم دين بنويسم تا با آن رسم خدمت و شكر نعمت را از خدمت خليفۀ عباسى احمد مستنصر باللّه كرده باشم اما در انتخاب موضوع اين كتاب متحير بودم تا اينكه اوامر شريفۀ مقدسه از جانب ايشان بر اين خادم صادر شد كه كتابى تصنيف كنم در ردّ باطنيه كه مشتمل است بر كشف بدعتهاى آنها و كيفيت حيله و تلبيهايشان.»[1]
اين كتاب مانند ساير كتب مولف در اين دوره(تهافات الفلاسفه و...)،بيش از هرچيز از تعصبات او نسبت به افكار خاص و عقايد مطرح در جامعه متأثر و شيوۀ او در نقدهايش جدل و مغالطه است.
ساختار كتاب
مطالب كتاب در 10 باب و به شرح زير تنظيم شده‌اند:
1-مولف طى سه مرحله روش نگارش كتاب را توضيح مى‌دهد.او شيوۀ استدلال‌هايش را شيوه‌اى متوسط بين برهان و جدل معرفى كرده و معتقد است در بيان مباحث از ايجاز و اطناب خوددارى و اعتدال را رعايت كرده است.
2-القاب باطنيه همچون اسماعيليه،قرامطيه،خرميه،قرامطه،خرمدينيّه،سبعيه،بابكيه،معمره، تعليميه و علت نامگذارى آنها.
3-الف)درجات حيلۀ باطنى‌ها
ب)علت رواج عقايد باطل آنها
4-الف)اثبات اينكه باطنى‌ها در ظاهر رافظى و در باطن كافرند
ب)توضيح آراء و عقايد آنها در رابطه با الهيات،نبوت،امامت،معاد و تكاليف شرعيه
5-آشكار كردن فساد تاويلات باطنيه و استدلالهايشان به اعداد و حروف
6-نقد اساسى‌ترين انديشۀ باطنى‌ها كه معتقدند تنها راه كسب معرفت تبعيت از امام معصوم است.
7-الف)نقد منصوص بودن امام از طرف پيامبر(ص)
ب)نفى وجوب عصمت امام(با استدلال به نفى حاجت به امام)
8-الف)بيان كفر باطنيه
ب)احكام باطنى‌هايى كه به كفرشان حكم شده
ج)چگونگى قبول توبۀ آنها
د)بيان حيلۀ آنها در عهدها و عقودشان
9-بيان ادلۀ شرعى و براهين عقلى بر امامت مستظهر باللّه و شرح صفات امام واجب الاطاعة كه عبارتند از شش صفت ذاتى:بلوغ، عقل،حريت،ذكوريت،قريشى بودن و سلامت حواس و بدن؛و چهار صفت اكتسابى:؟
(ابهت و عظمت در بين خلق)،كفايت(مراعات مصالح مردم)،ورع و علم.مولف معتقد است همۀ اين صفات در مستظهر باللّه جمع هستند.
10-الف)بيان وظايف دينى امام:تفكر در امر خلقت،مراعات تقوى،اصلاح خلق،گذراندن عمر در طلب علم و عمل
ب)بيان وظايف عملى امام كه بيش از ده مورد است.
ويژگيها و معايب كتاب
1-نمود تعصبات و غلبه‌شان بر حقايق:مولف گرچه غرض خود را بحث علمى مى‌داند ولى از تعصبات دور نمانده است.
هرچند او باطنى‌ها را سرزنش مى‌كند كه امامانى براى خود برگزيده‌اند كه قائلند معصوم،منصوص از جانب پيامبر(ص) و واجب الاطاعه هستند،اما خود امامت را براى مستظهر باللّه ثابت مى‌كند و قائل مى‌شود اطاعت از او واجب است و همۀ علماى جهان بايد بر واجب الاطاعه بودنش فتوا بدهند.
2-تاثر شديد از حاكم وقت:همان‌گونه كه مولف در مقدمه ذكر مى‌كند هدفش از تأليف كتاب كسب رضايت حاكم وقت(مستظهر باللّه)بوده است نه چيز ديگرى.
3-دشمنى خاص نسبت به باطنى‌ها:يكى از اهداف اصلى مؤلف مبارزه با باطنى‌گرى است كه شديدا بر آن تأكيد داشته است.همان‌طور كه در كتاب القسطاس المستقيم(شرح مناظره‌اش با يك اسماعيلى)خود را براى فهم صواب و ناصواب علوم از رجوع به امام معصوم بى‌نياز مى‌داند و آيات قرآن را مكفى مى‌شمارد.
شرح و ترجمۀ كتاب
-دافع الباطل و حتف الحناظل،نوشتۀ على بن محمد الوليد الانف القرشى
-ترجمه آلمانى به همراه مقدمه،نوشتۀ گلدزيهر مستشرق آلمانى
-مقالۀ«فضائح الباطنيه»جابر اشال(مجلۀ الكتاب العربى شمارۀ 32 سال 1967)
-مقالۀ«غزالى و اسماعيليان مرورى به فضائح الباطنيه»نوشتۀ محمد جعفر محجوب(مجلۀ ايران نامه سال چهارم 1365)
-مقالۀ«فضائح الباطنيه غزالى و دافع الباطل على بن وليد»نوشتۀ مهدى محقق(دومين بيست گفتار،مؤسسۀ مطالعات اسلامى تهران،سال 1369)
نسخه‌شناسى
-براى اولين‌بار سال 1383 ق توسط الدار القوميه بيروت با مقدمه و تحقيق عبدالرحمن بدوى در 236 صفحه به چاپ رسيد.
-سال 1916 م به زبان آلمانى و سال 1926 م به زبان اسپانيايى منتشر شد.
-نسخۀ موجود در برنامه:سال 1422 ق توسط المكتبة العصرية بيروت،با تحقيق و مقدمۀ مختصرى (در حد زندگى و آثار غزالى)از محمد على قلطب در 205 صفحه نشر يافت.
[1]-صفحۀ 12