تاریخ اسماعیلیان قهستان
| نام کتاب | تاریخ اسماعیلیان قهستان |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | فرقانی، محمد فاروق (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 855 /ف4ت2 |
| موضوع | ایران - تاریخ - اسماعیلیان، 483 - 654ق. |
| ناشر | انجمن آثار و مفاخر فرهنگی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1385 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE16817AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«تاريخ اسماعيليان قهستان» از آثار دكتر محمد فاروق فرقانى است كه در آن پيدايش، تحول و تاريخ اسماعيليان قهستان را از ورود اسلام تا سقوط الموت به صورت مستند و تحليلى و با بهره‌گيرى از هر دو روش كتابخانه‌اى و ميدانى تحقيق و بررسى كرده است.
ساختار
اين كتاب مشتمل بر دو مقدمه و نه فصل به ترتيب ذيل تشكيل شده است: 1. موقعيت جغرافيايى و وضع طبيعى قهستان، 2. مذهب اسماعيلى، 3. ورود اسلام قهستان از طاهريان تا سلجوقيان، 4. ورود حسين قاينى و تصرّف قلاع، 5. اسماعيليان قهستان پس از سقوط قلاع، 6. فرهنگ و اعتقادات اسماعيليان قهستان، 7. قلاع، معاريف و ائمّه اسماعيليه، 8. شخصيت‌ها و خانواده‌هاى حاكم، 9. شرح احوال ائمّه اسماعيليان نزارى بعد از سقوط الموت.
گزارش محتوا
درباره روش و محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است:
1. در مقدمه عالمانه ناشر -كه آن را دكتر محمد رضا نصيرى عضو شوراى علمى انجمن آثار و مفاخر فرهنگى نوشته- آمده است: «در تاريخ جهان اسلام، كمتر فرقه‌اى را مى‌توان يافت كه در تحوّلات سياسى، اجتماعى و فرهنگى يك جامعه چون فرقه اسماعيليه تأثيرگذار بوده باشد. اسماعيليان از بدو ورود در صحنه تاريخ تا حضور عبداللّه المهدى در صحنه سياسى كه سلسله فاطميان را با غلبه بر سلسله بنى‌الاغلب در شمال آفريقا تأسيس نمود، همواره مركز گفتگو و بحث‌وجدل بوده‌اند.... مؤلّف محترم زنده‌ياد دكتر محمّد فاروق فرقانى سالها عمر خود را صرف تحقيق و پژوهش درباره نزاريان قهستان نموده و در سرزمين سوخته تاريخ، از شهرى به شهرى و از كويى به كويى و در ستيغ كوه‌ها از قلعه‌اى به قلعه‌اى جهت گردآورى اطلاعات گذر كرده است تا درباره حضور اسماعيليان نزارى اين منطقه اثرى درخور توجّه در اختيار صاحب‌نظران قرار دهد. بى‌شك اين نوشته، اوّلين اثر مستقلّى خواهد بود كه بدين جامعيت و گستردگى درباره تاريخ، آداب، رسوم، ادبيّات و مبارزات اسماعيليان قهستان به بحث پرداخته است و مؤلّف محترم خواننده را با سرگذشت دردآور مردمان سلحشورى كه بر سر آرمان خود جان باختند در كوچه پس كوچه‌هاى تاريخ همراه مى‌سازد (مقدمه ناشر، ص 1- 4).
2. نويسنده محترم، روش تحقيق خودش را براى توليد كتاب حاضر به صورت دقيق و جزئى بدين‌ترتيب شرح داده است: يك- با تحقيق و مطالعه در كتب تاريخى به مطالعه اديان و مذاهب پرداختم و در اين مورد پس از آگاهى از ديدگاه اديان به مطالعه فرق اسلامى اقدام كردم؛ دو- پس از آگاهى و آشنايى مختصر، به برگه‌بردارى از آثارى كه در مورد اسماعيليان و منطقه قهستان مطالبى در برداشتند پرداختم و مطالب به دست آمده را با يكديگر مقابله و مقايسه و نقد كردم و با توجّه به اسناد و مدارك برگرفته از كتب تاريخى به شناسايى مراكز اسماعيليه در گذشته و حال پرداختم؛ سه- با توجّه به اسناد تاريخى لازم شد كه از خود منطقه بازديد جامعى به عمل آورم؛ لذا با سفر به بيرجند و مناطق ديگر جنوب خراسان كه روزگارى قهستان ناميده مى‌شد، به تحقيقات محلّى اقدام كردم؛ چهار- با توجّه به اسناد و مدارك به دست آمده از كتب و اسناد تاريخى و راهنمايى معمّران محلّى، نزديك به پنجاه قلعه از آثار اسماعيليان كه بسيارى از آن‌ها به كلّى ويران شده بودند، شناسايى شدند و از جاهايى كه حداقل به صورت سرپا باقى مانده بودند عكس گرفتم. اين گردش‌ها و تحقيق در كتب تاريخى باعث شدند كه به ناچار بخش جغرافياى تاريخى تا حدودى به تفصيل بيشتر نوشته شود؛ پنج همچنين براى آگاهى از اسماعيليان باقيمانده در قهستان، به دهات اسماعيلى‌نشين خشك و يهن و كلاته بالا و زمانى و سده مسافرت كردم و با عدّه‌اى از معلّمان و مهتران اسماعيليان و كلانتران سابق آنان به‌طور مستقيم يا با واسطه، تماس برقرار كردم. بسيارى از اطّلاعاتى كه درمورد اسماعيليان فعلى قهستان به دست آمده حاصل تلاش سى روزه‌اى بود كه ضمن آن معلّمان و معمّرين اسماعيلى مطالبى در اختيارم گذاشتند. در اينجا لازم مى‌دانم كه از آقاى ملّا زين العابدين چاه حوضى معلّم رسمى اسماعيليان و گروهى از دوستان فرهنگى كه ذكر نامشان را لازم ندانستند، تشكّر كنم. در كنار اين روش براى قسمتى از كارم كه مربوط به عمليات فداييان و رفيقان اسماعيلى بود از روش آمارى استفاده كردم (مقدمه مؤلف، ص 15- 16).
3. يكى ديگر از امتيازات جالب كتاب حاضر، عبارت از اين نكته است كه نويسنده، ارزيابى خودش از منابع پژوهش در موضوع اسماعيليان قهستان را به صورت دقيق نوشته و همچنين آن منابع را با تقسيم به منابع اصلى (محلّى، تاريخ عمومى و منابع كلامى) و منابع فرعى طبقه‌بندى كرده و به اصطلاح پيشينه تحقيق را به صورت علمى توضيح داده است. (همان، ص 16- 23). او همچنين كاستى‌ها و مشكلات تحقيق و نيز ارزيابى‌هاى محققان ديگر را نيز مطرح كرده است (همان، ص 24- 27).
4. همچنين از نظر روشى جالب و آموزنده است كه نويسنده محترم در مقدمه‌اش دستاوردهاى پژوهشى اين كتاب را به صورت مشخص در 18 مورد ذكر كرده است. (همان، ص 27- 29).
5. جالب است كه نويسنده، اطلاعات دقيق و جزئى درباره اسماعيليان قهستان آورده به طور مثال؛ اسامى نمايندگان اسماعيلى دهات قهستان بعد از سال 1357ش را نيز به صورت مشخص و با نمودار مطرح كرده است (متن كتاب، ص 345- 346).
6. نويسنده سرانجام اثر حاضر را اين چنين خلاصه كرده و نتيجه گرفته است: علل فرهنگى دورافتادگى و صعب‌العبور بودن قهستان اين ناحيه را به صورت مأمنى براى فرقه‌هاى قبل از اسلام درآورد كه براى حفظ عقايد خود به اين منطقه كوچ نمودند و... كيش اسماعيلى مانند ديگر مذاهب و جنبش‌هاى تاريخى از سرچشمه‌هاى بسيارى نيرو مى‌گرفت كه در بسيارى از مواضع خود با فرهنگ بومى مردم قهستان همسانى داشت و قهستانيان نيز با جنبش‌هاى ضدّ خلافت قبل از آن چندان بيگانه نبودند، زيرا كه قهستان در دوره خوارج سيستان يكى از دارالهجره‌هاى اين دعوت بود. بنابراين، براى بسيارى از قهستانيان، كيش اسماعيلى وسيله‌اى براى تحقّق بخشيدن به خواسته‌هاى بومى و ملّى و براى رهبران محلّى آنان، جنبشى در راه حفظ و تأمين استقلال محلّى در برابر دخالت بيگانگان و نظام اقطاعى بود (همان، ص 437).
7. بر طبق پژوهش نويسنده: اسماعيليان قهستان دوگونه جشن برگزار مى‌كنند: مذهبى و ملّى. اين جشن‌ها را به سختى مى‌توان از يكديگر تفكيك نمود چون‌كه تمام آن‌ها را با حدّاكثر امكانات موجود خود برگزار مى‌كنند. مهم‌ترين جشن‌هاى مذهبى آنان مراسم چهارگانه‌اى است كه براى تولّد و امامت حضرت شاه مردان على(ع) و كريم آقا خان الحسينى امام و رهبرشان برگزار مى‌كنند (همان، ص 313).
8. بزرگ‌ترين سوگند اسماعيليان قهستان، نام خدا و اسامى جلاله و نام امام است، ولى حتّى‌المقدور سعى مى‌شود كه براى سوگند متوسّل به اين اسامى مقدّس نشوند، و در كنار اين اسامى مقدّس اسلامى براى اثبات دعاوى خود در مراحل كوچك سوگندهاى ديگر دارند؛ از جمله سوگند به چراغ و اجاق و تنور و آب كه نه تنها اسماعيليان فعلى به آن‌ها توسّل مى‌جويند بلكه در ميان مردم ساير نقاط قهستان و به‌ويژه در نواحى مؤمن‌آباد و خوسف نيز مرسوم است (همان، ص327- 328).
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتداى كتاب و فهرست اعلام و منابع و مآخذ در انتهاى آن آمده است. آدرس مطالب هم در پاورقى‌هاى كتاب ذكر شده است.
يكى از امتيازات اين كتاب عبارت از تصاويرى است كه نويسنده در اواسط و انتهاى كتاب آورده است. همچنين، از مزيت‌هاى اين اثر، جداول و نمودارهايى است كه نويسنده براى فهم بهتر مطالب ترسيم كرده است.
منابع مقاله
مقدمه‌ها و متن كتاب.
پیوندها
مطالعه کتاب تاریخ اسماعیلیان قهستان در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور