كربلاء في الأرشيف العثماني
| نام کتاب | کربلاء في الأرشيف العثماني |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | دراسه وثائقیه (1840 - 1876م) |
| پدیدآورندگان | زهران، مصطفی (مترجم)
قورشون، زکریا (مقدمه نويس) منتصر، حازم سعید (مترجم) دیلک، قایا (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | DS 70/9 /ک4ق2 |
| موضوع | ترکیه عثمانی - روابط خارجی - عراق
زیارتگاههای اسلامی - عراق - کربلا عراق - روابط خارجی - ترکیه عثمانی کربلا - تاریخ |
| ناشر | الدار العربية للموسوعات |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1428 هـ.ق یا 2008 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10683AUTOMATIONCODE |
معرفي اجمالي
"كربلا في الارشيف العثماني"، تأليف ديلك قايا به زبان عربي در رابطه با تاريخ نگاري كربلا در عهد عثماني در طول سال‌هاي 1843 الي 1872م است. اين اثر به جهت بررسي كتب و منابع آرشيوي كه مورد بررسي قرار داده است، حائز اهميت است.
ساختار
اين اثر؛ مشتمل بر يك مدخل، پنج فصل و يك خاتمه است. در مدخل به تاريخچه كربلا از زمان تأسيس تا دخول تحت حكومت عثماني پرداخته شده است. در فصل‌ها نيز جنبه‌هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي و سياسي اين شهر در عهد عثماني پرداخته شده و در خاتمه نيز خلاصه‌اي از مباحث آمده است.
گزارش محتوا
نويسنده در مقدمه كتاب، به اهميت موضوع مورد بحث و علت انتخاب اين مقطع زماني اشاره كرده است: هنگامي كه مي‌گوئيم "كربلا" اولين چيزي كه به ذهن مي‌آيد، شهادت امام حسين(ع) نواده سيد ما محمد(ص) است. كربلا به موضوع مهمي در ادب عرب، ترك و فارس بدل گشت و از زمان شهادت امام حسين(ع) در نزد تمامي مذاهب اسلامي نوعي تقدس يافت. كربلا همچنين در ارتباطات عثماني - ايراني نيز به مكان مهمي تبديل شد. اين اهميت به سبب وضع ديني، سياسي و جغرافيايي آن بود، لذا كربلا تنها به عنوان يك مكان ديني مهم شناخته نمى‌شد، بلكه در قرن نوزدهم به ميدان نزاع سياسي بين دول عثماني و ايران بدل گرديد. مقطع زماني 1843 تا 1872م به لحاظ تلاش‌هاي دولت عثماني برا ي تطبيق اصلاحات بر سياست مركزي حائز اهميت است.
خلاصه‌اي از مطالب فصل‌هاي مختلف به ترتيب عبارت است از:
1- ساختار جغرافيايي، اقتصادي و اجتماعي كربلا اولين مطلبي است كه مورد مداقه قرار گرفته است. ساختار جغرافيايي عراق؛ مانند ديگر مناطق بر پايه آب‌ها و قنوات پايه‌ريزي شده است. كربلا از نهر فرات و قنات حسينيه آبياري مى‌شد. اقتصادش نيز بر مبناي زراعت و تجارت بنا شده بود. اين شهر از مهم‌ترين راه‌هاي تجاري بود كه موقعيت ويژه‌اي بر راه تجاري ممتد بين هند - اروپا و بصره - بغداد و ايران - حلب داشت. با حلول قرن 19 اهميت راه‌هاي گردشگري و تجاري منطقه بيشتر نيز شد. فراواني زوار شيعه نيز در تجارت آن بسيار مؤثر بودند. دولت عثماني با اهداف تجاري با برخي اصلاحات، شرايط امنيت و راحتي بيشتري را براي زوار فراهم آورد.
به لحاظ ساختار اجتماعي ابتدا ويژگى‌هاي اجتماع عراق و عشاير ساكن و بدوي و رابطه عشاير با دولت مورد بررسي قرار گرفته است. براي گسترش نفوذ دولت در كربلا كمك‌هاي ويژه‌اي به كربلا صورت گرفت. در پايان اين فصل از كتاب، جداولي نيز از مذاهب عشاير كربلا و ساير مناطق ارائه شده است كه بيانگر آن است كه به لحاظ جهت جمعيتي، غالب عشاير كربلا را شيعيان تشكيل مي‌دهند.
2- اماكن مقدس موجود در كربلا و تطورات تاريخي ضريح‌هاي موجود در اين مكان‌ها و توصيفات و تزئنات به كار رفته در آنها و مساحت ضريح‌ها در ابتدا ذكر شده است. در ادامه تعميرات صحن‌هاي مقدس در نجف و كربلا مورد مطالعه قرار گرفته است. پيگيرى‌هاي ايران در رابطه با بازسازي‌ها و مخالفت دولت عثماني از مطالب جالب توجه است. در ادامه چگونگي اداره ضرائح و هداياي فراواني كه در آنها ريخته مى‌شد و نيز موقوفات و اشياء و كتب موجود در خزائن حرم اميرالمؤمنين(ع) به تفصيل ذكر شده است.
3- در بخش‌هاي مختلف اين فصل ارتباطات عثماني - ايراني در عراق و اطراف آن و مشكلات سياسي ايجاد شده و نيز تأثيرات حادثه كربلا بر اين ارتباطات كه منجر به جنگ ايران عليه عثماني و در پايان معاهده ارز روم در سال 1847م گرديد، مورد مطالعه قرار گرفته است. ضعف دولت عثماني كه روز به روز رو به ازدياد بود، سبب تضعيف روابط مركز با مناطق ديگر مى‌گرديد، لذا تصميم به وحدت كربلا با مركز از خلال روابط گرفت. در اين جهت ورود دول اروپايي در منطقه را محدود نمود. سياست جديدي كه در كربلا پيش گرفت، در تنگنا قرار دادن ايران بود تا بدين ترتيب روابط ايران با كربلا را تقليل دهد. ايران نيز مشكلات ديگري را با دولت عثماني طرح كرده و يك جنگ ديپلوماسي را با عثماني آغاز نمود. اين جنگ يك نوع مواجهه با انگليس نيز - كه به سبب مشكله هرات در جنگ دائمي با ايران بود - به شمار مى‌آمد. ايران كه از رويارويي انفرادي با عثماني ناتوان بود، روسيه را به سوي خود جذب نمود. در نتيجه، جنگ ديپلوماسي در زمين ارز روم در طول سال‌هاي 1843 الي 1847م بين انگليس و عثماني از يك سو و روسيه و ايران از سوي ديگر درگرفت و از آن جا كه هيچ يك از طرفين نزاع به پيروزي نائل نشد، درگيرى‌هاي عثماني- ايراني براي سال‌هاي طولاني ادامه يافت.
4- پس از امضاي معاهده أرز روم در سال 1847م نيز نزاع بين دولت عثماني و ايران بر مسأله بسط نفوذ بر كربلا آغاز گرديد. سياست ويژه عثماني در احترام به علماي كربلا و تجليل از خاندان اهل بيت(ع) بهترين راه براي گسترش نفوذ در اين شهر بود. در اين زمان دولت عثماني اهتمام خاصي به عتبات عاليات نمود؛ اما براي ممانعت از گسترش انتشار مذهب شيعي توسط زوار و تجار ايراني سياست سخت‌گيري در اماكني را كه آنها از آن گذر مى‌كردند، پيش گرفت. از ديگر مواردي كه به عنوان يك سلاح در طول سال‌هاي طولاني برضد ايران به كار گرفته شد، امراء و اسراء اخراجي ايراني بود كه اقامت آنها در كربلا تسهيل شد تا دولت هر زمان كه مايل بود، از اين قواي سري برضد حكومت ايران استفاده كند.
5- مهم‌ترين اصلاحات اداري در عهد مدحت پاشا انجام گرفت. او زمينه آسايش شيعيان - به عنوان عنصر اساسي منطقه - و ايرانياني را كه به منطقه سفر مى‌كردند، فراهم آورد. خطوط ارتباطي و وسايل نقليه دريايي و خشكي را تدارك ديد. همچنين اصلاحات مالي و عقود ويژه‌اي را وضع نمود تا ايرانيان احساس مساوات كنند.
از مطالب قابل توجه در اين كتاب گزارشاتي است كه از برنامه‌ريزي بيگانگان به طرق مختلف براي سلطه بر مناطق شيعه نشين حكايت مى‌كند. البته برداشت‌ها و تحليل‌هاي نويسنده - كه برخواسته از ديد مادي اوست - با لغزش‌هايي همراه است كه از جمله مى‌توان به ديدگاه او درباره علماي كربلا اشاره نمود. در صفحه 353 چنين مى‌خوانيم: «انگليس كه به اهميت كربلا و تأثيرگذاري علما به عنوان برجسته‌ترين طبقه در كربلا به خوبي واقف بود، به وصول وجوهات خمس و زكات و مساعدت‌هاي ديگري از سوي هند به علماء كربلا و نجف براي بسط نفوذش در مناطق تلاش مى‌كرد... اموال بسياري زيادي در دست علماي كربلا جمع شده بود و لكن بسياري از علماي اين شهر به تقسيم نمودن ثروت كربلا با علما و مردم ايران رغبتي نداشتند».
وضعيت
كتاب توسط حازم سعيد منتصر و مصطفي زهران از اساتيد دانشگاه الازهر با نظارت زكريا قورشون رئيس بخش تاريخ دانشگاه مرمره، از تركي به عربي برگردانده شده است. دو مقدمه به قلم زكريا قورشون و مؤلف در ابتداي كتاب آمده است. در پايان نيز فهرست‌هاي ذيل درج شده است: 1- مصادر به تفكيك خطي و چاپي 2- مطالب.
پيش از فهرست مطالب نيز سه الحاقيه ديده مى‌شود كه در آن در جداولي اسامي متصرفين و قائم مقام‌هاي كربلا و دو سند تاريخي آمده است. در پاورقي نيز تنها منابع مطالب ذكر شده است.
منابع
مقدمه و متن كتاب.
پیوندها
مطالعه کتاب کربلاء في الأرشيف العثماني در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور