الحاشية علی الشفاء (الالهيات)
«الحاشية على الشفاء (الإلهيات)»، از آثار آقا حسين خوانسارى به زبان عربى است كه در آن به شرح بخش الهيات از كتاب شفاء نوشته بوعلى سينا، پرداخته است. درباره اين شرح چند نكته گفتنى است:
| نام کتاب | الحاشیة علی الشفاء (الالهیات) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | شفاء. شرح |
| پدیدآورندگان | ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نويسنده)
محقق خوانساری، حسین بن محمد (شارح) ناجی اصفهانی، حامد (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BBR 519 /آ7ح2 |
| موضوع | ابن سینا، حسین بن عبد الله، 370 - 428ق. الشفا - نقد و تفسیر
فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 ما بعد الطبیعه - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | کنگره آقا حسين خوانساری |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1098 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | 13817 |
1. عمده مباحث شرح حاضر درباره الهيات بالمعنى الأعمّ است، جز دو فصل شش و هفت از مقاله اول كه وارد مباحث الهيات بالمعنى الأخص شده و مسئله وجوب و وحدت واجب الوجود و... را مورد بررسى قرار داده است (ر.ك: متن كتاب، ص225-299).
2. اثر حاضر را آقاى حامد ناجى اصفهانى تصحيح و تحقيق كرده و مقدمه‌اى عالمانه به زبان فارسى بر آن افزوده و در آن، با توضيح درباره شرح حال محقق خوانسارى و معرفى حاشيه خوانسارى و شارحان شفاء (غياث‌الدين منصور دشتكى، ميرداماد و ملا صدرا)، به بررسى ويژگى‌هاى شرح اول و دوم محقق خوانسارى و مقايسه آن با حاشيه ملا اولياء پرداخته و روش تصحيح اين كتاب را توضيح داده و نسخه‌هاى مورد استفاده براى تصحيح را شناسانده است (ر.ك: مقدمه كتاب، ص6-32).
3. مصحح در مقدمه‌اش كه در هشتم اسفند 1377ش نوشته، با تأكيد بر اينكه «محقّق خوانسارى با عنايت استوارى كه به شيخ و آراى وى دارد، در صدد تحكيم مبانى اصل كتاب مى‌باشد و از همين رو در پاره‌اى از موارد حتى اشكال‌هاى مقدّر بر شيخ را پاسخ مى‌گويد و در صدد توجيه و بيان صحّت كلام شيخ است، ولى البته وى در مواضع گوناگون به ستيزه با شيخ نيز برخاسته است و مطالب و عبارت‌هاى شيخ را به رشته نقد كشيده»، چند ويژگى ذيل را براى شرح حاضر با ذكر مثال توضيح داده است: 1. بررسى ادبى عبارت؛ 2. ردّ توجيه ادبى به‌نحو ديگر؛ 3. توجّه به اختلاف نسخ و ايجاد تفاوت معنى از آنها، توجه به اختلاف نسخ و ترجيح يكى؛ 4. تصحيح قياسى نسخه؛ 5. تعيين ارجاع‌هاى عبارت متن شفاء؛ 6. توجيه گفتار شيخ و پاره‌اى از تهافت‌هاى موجود در كلام وى؛ 7. تحليل كافى عبارت شفاء؛ وى در پاره‌اى از موارد با ذكر «ما حاصله» و شبيه آن به بررسى عبارت‌هاى متن پرداخته و گاه در بررسى خود از حدّ اعتدال خارج شده است، همچون بحث عرض ذاتى؛ 8. توجيه نهايى عبارت؛ 9. توجيه كلام شيخ و دفاع از او در مقابل صدرا؛ 10. توجّه به سير تطوّر آراء حكمى؛ 11. براهين نقلى و ارجاع توحيد به آن، با وجود دلايل عقلى در مسئله؛ 12. تحليل خاصّ از عرض ذاتى و تحقيق عرض ذاتى در موضوع علم و... و سرانجام اينكه اين شرح با توجه به ارجاعات مكرّر وى به تعليقه اشارات و حاشيه شرح تجريد، پس از اين دو كتاب مهم نگاشته شده؛ ازاين‌رو، دربردارنده آراء نهايى وى مى‌باشد... (ر.ك: همان، ص15-32).
4. آقاى حامد ناجى اصفهانى، تصحيح اين شرح و حاشيه را در شب چهارم شعبان سال 1419ق، به پايان رسانده، ولى متأسفانه مكان اتمام را مشخص نكرده است (متن كتاب، ص772، پاورقى 6).
5. مصحح در اثر حاضر، پاورقى‌هايى افزوده و در آن نسخه‌بدل‌ها را آورده (ر.ك: همان، ص19، پاورقى 1-6 و...) و گاه ارجاع به منابع داده (ر.ك: همان، ص25، پاورقى 1 و...) و گاهى لغتى را معنا كرده (ر.ك: همان، ص11، پاورقى 4 و...)؛ وليكن با بررسى اجمالى، پاورقى‌هاى توضيحى مفصل و يا انتقادى مشاهده نشد.
6. مصحح محترم براى تصحيح و تحقيق اين كتاب از منابع معتبر و متعددى (26 كتاب به زبان عربى و فارسى) استفاده كرده (ر.ك: همان، ص782-783)؛ جز آنكه كتاب قصص العلماء نوشته ميرزا محمد تنكابنى كه ايشان از آن بهره برده و جزو منابعش قرار داده (ر.ك: همان، ص783)، در نزد خبرگان علم تراجم و رجال و كتاب‌شناسان، ضعيف است و معتبر نيست.
7. دكتر سيد محمود يوسف ثانى تأكيد كرده است كه: كتاب شفا مفصل‌ترين كتاب فلسفه در عالم اسلام و مهم‌ترين كتاب فيلسوف بزرگ مشائى ابوعلى سينا و تأثيرگذارترين اثر فلسفى در ادوار تفكر اسلامى است و اين دائرةالمعارف عظيم فلسفى مشتمل بر يك دوره كامل فلسفه به معناى عام آن است كه همه شعب علوم عقلى را در بر مى‌گيرد و شفا در سه قسمت اصلى منطقيات، طبيعيات و الهيات تنظيم شده و هريك از آن سه نيز به شعب و فروع ديگرى منقسم شده است. او با اشاره به شروح كتاب شفا افزوده است: «... ارزش اين شروح و حواشى از جهت نوآورى‌هاى فلسفى و دقت در تبيين مبانى حكمت مشائى متفاوت است و طبقه‌بندى و ارزيابى آنها خود موضوع تحقيقى مستقل و جداگانه است. به اعتقاد محققان فلسفه اسلامى، مهم‌ترين حاشيه الهيات شفا، تعليقه صدرالمتألهين بر آن است كه عمدتا مربوط به الهيات بالمعنى الأعم است، ولى از آنجا كه عمده سيطره صدرالمتألهين مربوط به ادوار پس از ظهور آخوند ملا على نورى است، در زمان خود او و پس از آن تا روزگار حكيم نورى، حوزه‌هاى علوم دينى در بخش معارف عقلى عمدتا متأثر از حكمت مشاء بوده‌اند و نسبت به فلسفه صدرايى، نه موافقت كه نظر انتقادى نيز داشته‌اند. يكى از اين ديدگاه‌هاى انتقادى مربوط به حكيم نام‌آور عصر صفوى و معروف به استاد الكل في الكل آقا حسين خوانسارى است كه به‌ويژه از جهت تلقى حكماى مشائى از فلسفه صدرايى و مواضع نقد آنها بر اين فلسفه، قابل توجه است. حكيم خوانسارى در معقول، شاگرد ميرفندرسكى و در منقول شاگرد علامه ملا محمدتقى مجلسى است. بى‌شك يكى از مهم‌ترين و مفصل‌ترين آثار اين حكيم، حاشيه بر الهيات شفا است كه اينك با تصحيح آقاى حامد ناجى اصفهانى و به همت كنگره بزرگداشت آقا حسين خوانسارى طبع و نشر شده... اين حاشيه تا فصل هشتم الهيات شفاست و تا آنجا كه با تعليقه صدرالمتألهين همراه است، پيوسته ناظر بر آن مى‌باشد؛ هرچند كه اين نظارت از موضع انتقاد و ايراد صورت مى‌گيرد» (ر.ك: سيد محمود يوسف ثانى، مقاله «الحاشية على إلهيات الشفاء»، در ماهنامه كتاب ماه ادبيات و فلسفه، مرداد 1378، شماره 22، ص18.)
8. دكتر سيد محمود يوسف ثانى، دو انتقاد بر تصحيح شرح حاضر وارد كرده است: 1. مصحح محترم در مقدمه خود، متذكر نشده‌اند كه در تصحيح از كدام‌يك از شيوه‌هاى رايج و مقبول فن تصحيح استفاده كرده‌اند. تنها گفته‌اند كه تصحيح در سه مرحله انجام پذيرفت؛ در مرحله اول با بهره‌گيرى از سه نسخه به تصحيح تلفيقى نسخه‌ها پرداخته شد. ولى نگفته‌اند كه چرا از بين نسخ مختلف اين كتاب تنها سه نسخه خاص مورد استفاده قرار گرفتند و ديگر اينكه تصحيح تلفيقى به چه معناست و منظور از آن دقيقا چيست و چرا از اين شيوه در تصحيح استفاده شده است.
2. اين حاشيه به‌ويژه از جهت تعرضاتى كه به آراء صدرالمتألهين دارد، محتاج مقدمه‌اى تحليلى و مفصل در بررسى وجوه اين ايرادات همراه با داورى درباره آنهاست كه از اين جهت نيز خلأ به چشم مى‌خورد (ر.ك: همان).
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. مقاله «الحاشية على إلهيات الشفاء»، نوشته سيد محمود يوسف ثانى، منتشرشده در ماهنامه كتاب ماه ادبيات و فلسفه (از انتشارات خانه كتاب ايران)، مرداد 1378، شماره 22.
پیوندها
مطالعه کتاب الحاشیة علی الشفاء (الالهیات) در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور