أدب المفتي والمستفتي

أدب المفتي والمستفتي
پدیدآوران	ابن صلاح، عثمان بن عبدالرحمن (نویسنده)
ناشر	مکتبة العلوم و الحکم
مکان نشر	عربستان - مدينه منوره
سال نشر	1423ق. =2002م.
چاپ	چاپ دوم
موضوع	فتوا اجتهاد و تقليد
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏4الف 26الف / 167/8 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

أدب المفتي والمستفتي، اثر ابوعمرو عثمان بن عبدالرحمن، معروف به ابن صلاح شهرزوری (متوفی 643ق)، کتابی است در بیان شروط، اوصاف و احکام استفتاکننده و احکام و صفات پاسخ‌دهنده به استفتا که با تحقیق موفق بن عبدالله بن عبدالقادر به چاپ رسیده است.

اسامی کتاب

نام کتاب، به‌صورت‌های مختلفی ذکر شده است که عبارتند از:

1. نسخه سلیمانیه: «فتاوی ابن الصلاح وشروط المفتي وأوصافه وأحكامه وصفة المستفتي وأحكامه وكيفية الفتوی والاستفتاء وآدابهما»؛
2. نسخه فاتح: «فتاوی ابن اصلاح علی مذهب الشافعي»؛
3. نسخه کتابخانه جورلولو علی پاشا: «جواهر الفتاوی وآداب المفتي والمستفتي»؛
4. نسخه شستربتی: «(آداب المفتي) لابن الصلاح»؛
5. سبکی در «طبقات الشافعي الكبری»: «أدب الفتيا» و در «طبقات الشافعية الوسطی»: «أدب المفتي»؛
6. ابن کثیر در «البداية والنهاية»: «أدب المفتي»؛
7. ابن قاضی شهبه در: «طبقات الشافعية»، ابن عماد حنبلی در «شذرات الذهب»، حاجی خلیفه در «كشف الظنون» و بروکلمان در «تاريخ الأدب العربي»: «أدب المفتي والمستفتي»؛ به نظر محقق، همین نام، کامل‌ترین نام برای کتاب است.

ضرورت نگارش کتاب‌هایی از این دست

خداوند عزوجل مشرع احکام و مناهج دین اسلام بوده و بر مسلمین واجب است تا مطیع، تسلیم و منقاد شریعت او باشند و هر مسلمانی پیش از انجام هر فعل یا نقل هر سخن و گفتاری، باید از خویش بپرسد که آیا این فعل و سخن، موافق شریعت اسلام است یا نه. اگر جواب را یافت، بر طبق آن عمل نماید و اگر نیافت، ناگزیر باید پیرامون آن مسئله، از اهل علم سؤال پرسیده و بر طبق آن، عمل نماید و اگر بدون سؤال و پرسیدن، آن فعل را انجام دهد و یا آن سخن را ایراد نماید، ممکن است دچار عصیان، بدعت و در مواردی، ارتداد از دین مبین اسلام شود. بدین ترتیب، سؤال جاهل از عالم و پاسخ عالم به وی در چارچوب احکام و مسائل شرعی، نظام افتا نامیده می‌شود که دارای ضوابط و اصولی است که اثر حاضر، به‌منظور تبیین و تشریح این ضوابط و اصول، به رشته تحریر درآمده است.

انگیزه تألیف

نویسنده در مقدمه، انگیزه نگارش کتاب را عظمت شأن فتوی و اهمیت پرداختن به آن، عنوان نموده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و مطالب در چهار عنوان کلی، ارائه شده است. با مطالعه کتاب، می‌توان دریافت که ابن صلاح در اثر حاضر، سعی در جمع بین اسلوب محدثین و فقها با هم داشته و این امر، در فصل «بيان شرف حرمة الفتوی وخطرها وغررها» به‌خوبی نمایان است؛ زیرا در این فصل به نقل اقوال با سند آنها پرداخته و از اقوال محدثینی که پیش از وی، به کتابت در این موضوع پرداخته‌اند، از جمله خطیب بغدادی در «الفقيه والمتفقه» و ابن عبدالبر در «جامع بيان العلم وفضله»، استفاده کرده است، به‌گونه‌ای که بسیاری از مطالب فصل مذکور، اقتباس از این دو کتاب می‌باشد.

منابع مورد استفاده مؤلف

پیش از ابن صلاح، محدثین، فقها و اصولیین بسیاری به نگارش در باب آداب و چگونگی استفتا و فتوا پرداخته و یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اثر حاضر، استفاده از این آثار و اقتباس از آنها می‌باشد که برخی از آنها، عبارتند از:

1. «أدب المفتي والمستفتي» ابوالقاسم عبدالواحد بن حسین بن محمد قاضی صیمری (متوفی 386ق)؛
2. «أدب الدين والدنيا» و «الحاوي» ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب ماوردی (متوفی 450ق)؛
3. «الغياثي»، «نهاية المطلب في دراية المذهب» و «شرح رسالة الشافعي» ابوالمعالی عبدالملک بن عبدالله بن یوسف بن محمد جوینی (متوفی 478ق)؛
4. «الشامل» ابونصر بن صباغ عبدالسید بن محمد بن عبدالواحد بن احمد بن جعفر (متوفی 477ق)؛
5. «المختصر» ابوابراهیم اسماعیل بن یحیی بن اسماعیل بن عمرو بن اسحاق مزنی (متوفی 264ق)؛
6. «أصول الفقه» ابوالحسن علی بن محمد بن علی الکیا هراسی (متوفی 504ق)؛
7. «فتاوی القاضي حسين بن محمد بن احمد مروروذي» (متوفی 462ق)، تعلیق ابومحمد حسین بن مسعود فراء بغوی (متوفی 516ق)؛
8. «جامع بيان العلم وفضله» ابوعمر یوسف عبدالله بن محمد بن عبدالبر نمری قرطبی اندلسی (متوفی 463ق)؛
9. «الفقيه والمتفقه» ابوبکر احمد بن علی بن ثابت خطیب بغدادی (متوفی 463ق)؛

و....

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ابتدا به شرح حال مفصل نویسنده پرداخته شده و سپس، ضمن بیان معنای لغوی و اصطلاحی فتوی، مفتی، مجتهد و اجتهاد، به بیان برخی از ویژگی‌های کتاب و روش نویسنده در نگارش آن، پرداخته شده است. در مقدمه مؤلف، به بیان انگیزه نگارش کتاب پرداخته شده است. نویسنده، مطالب خویش را با بیان شرف فتوی و اهمیت آن آغاز کرده و سپس، ضمن اشاره به شروط و صفات مفتی و اقسام آن شامل مفتی مستقل و غیر مستقل و احکام آن دو، به بیان کیفیت فتوا و آداب آن و صفات، احکام و آداب شخص استفتاکننده، پرداخته است. از جمله ویژگی‌های اسلوب حدیثی که نویسنده از آن تبعیت کرده، ضبط الفاظ روایاتی می‌باشد که به ذکر آنها پرداخته است که از جمله این روایات، روایتی است که در مسئله شانزدهم، زنی از محمد بن داود اصفهانی ظاهری، پیرامون مردی که نه از همسر خود نگهداری می‌کند و نه او را طلاق می‌دهد، سؤال پرسیده است. در این روایت، اسامی و کلماتی همچون «ابوالعباس خضری»، «تؤمر بالصبر» و «يبعث علی التطلب» وجود دارد که تصحیف در آنها وارد می‌شود، لذا ابن صلاح در پایان روایت، این مطلب را افزوده است: «قلت: التصحيف شين فاعلم: أن أباالعباس الخضری، هذا هو بخاء معجمة مضمومة وبضاد معجمة مفتوحة وقوله: تؤمر بالصبر: في أوله التاء للمؤمنث وقوله: يبعث علی التطلب: في أوله الياء التي هي للمذكر». همچنین نویسنده در پایان روایتی دیگر که به سند خود، از ابوسعید شحام که سهل صعلوکی را در خواب دیده و از احوال وی پرسیده و او در جواب گفته است: «غفر لي بمسائل كان يسأل عنها العجز»، گفته است: «اللعجز: بضم العين والجيم، العجائز». اما اسلوب فقهی مورد استفاده ابن صلاح در اثر حاضر، به‌واسطه کثرت اقتباسات وی از مصادر فقهی و اصولی و ذکر آراء فقها در بسیاری از مسائل و اشاره به اختلافات موجود در برخی مواضع و ترجیح برخی از اقوال در بعضی موارد، به‌روشنی و وضوح، قابل مشاهده است. ابن صلاح، شافعی‌مذهب بوده، ولذا در آرای فقهی که به ذکر و ترجیح آنها پرداخته، از چهارچوب فقهی خویش، خارج نشده و در بیان اقوال، این مذهب را بر سایر مذاهب، تفضیل داده و خود نیز به این مطلب، تصریح کرده است.

تأثیر کتاب بر آثار پس از خود

کتاب حاضر، از جمله مهم‌ترین و مفیدترین کتبی است که در باب فتوی و آداب آن، به رشته تحریر درآمده و ازاین‌رو، در آثار پس از خود، تأثیر فراوانی داشته و علمای بسیاری در نگارش آثار خود، از آن اقتباس کرده‌اند که از جمله آنها، عبارتند از:

1. نووی در «المجموع»؛
2. شیخ‌الاسلام علی بن عبدالکافی سبکی (متوفی 756ق) و فرزندش تاج‌الدین عبدالوهاب بن علی سبکی (متوفی 771ق) در کتاب «الإبهاج في شرح المنهاج»؛
3. ابن کثیر در «البداية والنهاية»؛
4. قاضی شهبه در «طبقات الشافعية»؛
5. ابن عماد حنبلی در «شذرات الذهب»؛
6. حاجی خلیفه در «كشف الظنون»؛
7. احمد بن حمدان حرانی حنبلی (متوفی 695ق) در «أدب المفتي»؛
8. ابن قیم جوزی (متوفی 751ق) در «إعلام الموقعين عن رب العالمين»؛
9. سیوطی در «الرد علی من أخلد إلی الأرض وجهل أن الاجتهاد في كل عصر فرض».

وضعیت کتاب

فهارس کتاب، شامل فهرست آیات، احادیث نبوی(ص) و آثار، اعلام، کتب مذکور در نص، منابع و مراجع و موضوعات، در انتهای آن آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، اشاره به اختلاف نسخ و توضیح برخی از مطالب و واژگان دیریاب و مشکل متن، به شرح حال مختصر برخی از اعلام مذکور در متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.