منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک
| منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | خرقی، ابومحمد عبدالجبار (نويسنده)
قلندری، حنیف (مصحح) معصومی همدانی، حسین ( مصحح) |
| عنوانهای دیگر | منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک. فارسی - عربی ** نخستین رساله جامع در هیئت بطلمیوسی |
| ناشر | مرکز پژوهشی ميراث مکتوب |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1399ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | نجوم - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی - فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /خ4م8 41 QB |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
منتهى الإدراك في تقاسيم الأفلاك، تألیف ابومحمد عبدالجبار خَرقی (477-533ق)، رسالهای جامع و مختصر در علم هیئت (کیهانشناسی) اسلامی است که به بررسی ساختار افلاک سماوی، حرکات اجرام و سیارات و محاسبات نجومی میپردازد. این اثر با تصحیح، ترجمه و مقدمه حنیف قلندری منتشر شده است.
ساختار
کتاب، شامل دو یادداشت (از دبیر مجموعه و مصحح)، مقدمه مصحح (در چهار فصل)، متن عربی در سه مقاله اصلی (که در مجموع به چهلوهشت باب تقسیم شدهاند؛ مقاله اول شامل بیست باب، مقاله دوم شامل هفده باب و مقاله سوم شامل یازده باب) و ترجمه فارسی آن است.
سبک نگارش
ویژگیهای اصلی شیوه نگارش کتاب عبارت است از:
- اختصار و ایجاز: کتاب باوجود جامعیت در موضوع، بهصورت مختصر و با حذف مطالب زاید نگاشته شده است که آن را از کتابهای مفصل متمایز میکند[۱].
- مقدمهچینی علمی: کتاب با تعریف اصطلاحات بنیادین (حدود)، مقدمات هندسی و طبیعی مورد نیاز برای ورود به علم هیئت آغاز میشود[۲].
- بنیانگذاری مکتب هیئت: این کتاب آنگونه که خرقی در مقدمه نوشته، اولین کتابی است که در آن به هیئت مجسم افلاک توجه شده است[۳].
گزارش محتوا
- مقدمه مصحح: این مقدمه، در چهار فصل تدوین شده است:
- فصل اول: در این فصل، اطلاعات اندک موجود از زندگی عبدالجبار خرقی و فهرست آثار او عرضه شده است. تلاش شده است تا با استفاده از شواهد تاریخی که عمدتاً از میان آثار خرقی به دست میآید، زمان نوشته شدن این آثار مشخص شود. همچنین آنچه از خرقی در آثار بعدی هیئت میتوان دید، در اینجا عرضه شده است.
- فصل دوم: این فصل، درباره سنت هئیتنویسی است. پیشینه یونانی این آثار، آثار متقدم هئیت در دوره اسلامی، عرضه دلیل بر اینکه «منتهی الإدراك»، نخستین کتاب جامع هیئت است، پیشینه یونانی این آثار، آثار متقدمه هیئت در دوره اسلامی، هیئتنویسی در سده هفتم و بعد از آن و ساختار کتابهای هئیت، مطالب اصلی این فصلند.
- فصل سوم: در این فصل، «منتهی الإدراك» معرفی شده است. همچنین فهرست مطالب آن و شرح برخی از فصلهای آن و مقایسه آن با دیگر آثار نجومی دوره اسلامی در این فصل آمده است.
- فصل چهارم: در این فصل، نسخههای موجود از این کتاب معرفی و درباره روش تصحیح آن توضیحاتی داده شده است.
- مقاله اول: این مقاله، درباره چگونگی ترکیب افلاک و وصف حرکاتشان و مقدمات وابسته به آن که به این مطالب راه میبرد و احوالی که در افلاک بر ستارگان عارض میشود، است. این مقاله، شامل بیست باب است؛ باب اول آن، در شرح معنای اسمهایی است که همگان در این علم به شناخت آنها نیاز دارند و باب آخر، درباره گرفتها است [۴].
وی در فصل سوم از باب سوم در ذکر برهانهای مخصوص کروی بودن زمین، یکی از دلایل حسی را این میداند که زمان طلوع و غروب خورشید و ماه و دیگر ستارگان برای همه مساکن یکسان نیست، بلکه میبینیم که در مساکن شرقی، زودتر از مساکن غربی طلوع میکنند و در مساکن شرقی قبل از مساکن غربی غروب مینمایند[۵].
خرقی در ابتدای باب پنجم از این مقاله، ترتیب افلاک را مشابه آنچه بطلمیوس آورده بود، میآورد. او میگوید که شک تنها درباره محل خورشید باقی میماند؛ چراکه پیشینیان، بهجز ابن سینا، از گذر هیچ سیارهای جز ماه از برابر خورشید گزارش نکردهاند. بههرصورت او برای تعیین محل سیارات عطارد و زهره به قول ابن سینا درباره اینکه «زهره را چون نقطه و خالی بر خورشید» دیده است، استناد کرده و آنها را پایینتر از خورشید قرار داده است[۶].
نویسنده در «منتهی الإدراك» به هریک از بابهایی که در آنها به افلاک اجرام آسمانی پرداخته است، فصلی با عنوان کلی «در بیان دلایلی که بهواسطه آنها تعداد افلاک دانسته میشود» افزوده و در آن بهتفکیک درباره دلیل انتخاب هریک از افلاک برای اجرام مختلف اشاره کرده است[۷].
- مقاله دوم: این مقاله، درباره هیئت زمین و تقسیم آن به آباد و ناآباد و آنچه از اختلاف مطالع و طوالع به سبب تفاوت مناطق زمین عارض میشود، است. این مقاله، دارای هفده باب است که مقاله اول آن درباره مختصری از هیئت زمین و چگونگی تقسیم آن به آباد و ناآباد و مقاله آخر آن درباره فاصلهها و حجمها است [۸].
- مقاله سوم: این مقاله، درباره تاریخ و زمان و آنچه به آن از قرانات و ادوار تعلق دارد، است. این مقاله، دارای یازده باب است؛ باب اول آن، درباره معنی تاریخ و باب آخر، درباره جشنها و آداب است [۹].
در این مقاله همچنین بهتفصیل در مورد انواع تواریخ و تقویمهای مورد استفاده در جهان اسلام، از جمله تاریخ طوفان، تاریخ اسکندر یونانی و تاریخ یزگرد پرداخته شده است[۱۰]. بخشهای پایانی این مقاله، به چگونگی تقسیم فلکها به منزلها و تقویم اعیاد و مناسبات اسلامی و غیر اسلامی، مانند اعیاد نصاری، یهود و اعیاد ایرانیان، اختصاص دارد[۱۱].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.