ابن جابر، محمد بن جابر
| ابن جابر، محمد بن جابر | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | ابن جابِر، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن جابر بن محمد وادی آشى اندلسى تونسى |
| لقب | شمس‌الدین |
| نام پدر | جابر بن محمد |
| ولادت | 673ق |
| محل تولد | تونس |
| رحلت | 749ق |
| مذهب | مالکی |
| اطلاعات علمی | |
| اساتید | پدرش جابر، احمد بن غماز بلنسى، قاضى‌القضات ابواسحاق بن عبدالرفیع |
| شاگردان | خطیب بن مزروق، ابن‌عرفه |
ابن جابِر، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن جابر بن محمد وادی آشى اندلسى تونسى (673 - 749ق/1274- 1348م)، راوی و محدث مالكى.
زادگاه
اصل وی از وادی آش غرناطه بود. در تونس زاده شد و همان‌جا پرورش یافت.
اساتید
از پدر خویش، جابر، احمد بن غماز بلنسى، قاضى‌القضات ابواسحاق بن عبدالرفیع، خلف بن عبدالعزیز، یونس بن ابراهیم جذامى و ابومحمد عبدالله بن هارون حدیث شنید. قرائات هفت‌گانه را از ابوالقاسم اَلبیری، احمد بن موسى طبرنى و ابوجعفر بن زیات فراگرفت، پس آهنگ سفر كرد. در دمشق از بهاء بن عساكر، در مكه از رضى طبری، در خلیل از جعبری، در مصر از على بن عمر وافى، و در اسكندریه از عبدالرحمان بن مخلوف حدیث شنید. ابن حجر و ابن فرحون از اینان و شماری دیگر از استادان او یاد كرده‌اند، اما ابن جابر خود، فهرست كاملى از آنان در برنامج آورده است.
سفرها
ابن‌جابر دوبار به مشرق سفركرد؛ نخست درحدود 720ق/1320م بود و چون بازگشت، آهنگ مغرب كرد تا به طنجه رسید و در 726ق/1326م به غرناطه رفت. بار دوم در 734ق/1334م آهنگ سفر كرد. در این سفر بسیاری از او استماع كردند و الأربعین البلدانیة را تألیف كرد و از آن و از موطأ به روایت از ابن غماز و دیگران حدیث مى‌گفت. وی از 180 تن از مشایخ مشرق و مغرب روایت نوشت و آن قدر روایت از مشایخ فراگرفت كه در جمع روایت و حدیث در مغرب یگانه روزگار شد. ابن فرحون موطا مالك را به روایت یحیى بن یحیى در 746ق/ 1346م در حرم نبوی از او شنیده است. عبدالرحمان بن خلدون او را «امام محدثین» و «صاحب رحلتین» خوانده و نوشته است كه در تونس كتاب مسلم بن حجاج را جز اندكى از كتاب صید، و كتاب موطّأ را از آغاز تا به انجام از او شنیده و بعضى از «امهات خمس» و كتب زیادی را در عربیت و فقه از او اجازه گرفته و مى‌افزاید كه ابن جابر از مشایخ خود كه در برنامج ذكر آنان را آورده، او را آگاه كرده است. ابن خطیب (د 776ق/1374م) او را دیده و با صفات راویه و رحّال از او یاد كرده است.
شاگردان
خطیب بن مزروق از او استفاده فراوان برده و ابن‌عرفه، صحیحین را نزد او شنیده است. ابواسحاق تنوخى نیز از او استماع كرده و احمد بن على معروف به ابن خاتمه از او روایت كرده است.
جایگاه علمی و اخلاقی
ابن جابر، محدث و مقری بود و به لغت، نحو و شعر آشنایى داشت. ابن مزروق دیوان بزرگى از اشعار او داشته است. او اجزاء بسیاری از تألیفات متأخرین را به خط خود نوشته. ابن فرحون، در فقه او را كم‌بضاعت خوانده و نوشته است كه از آن جهت از او یاد كرده كه وی از مشایخ پیشین روایت مى‌كرده و خود نیز استاد ابن فرحون و بسیاری از معاصران او بوده است. مقری، ابیاتى از او نقل كرده است. ابن حجر شخصیت و اخلاق او را ستوده است.
وفات
ابن جابر سرانجام به تونس بازگشت و در بیماری همه‌گیر طاعون در ربیع‌الاول 749/ ژوئن 1348 درگذشت.
آثار
1. برنامج (یا مشیخة)، چنان‌كه در مقدمه برنامج آمده است، یكى از ارباب روایت از ابن جابر خواسته است تا نام‌های استادان بزرگى را كه در تونس یا در سفرها ملاقات كرده با آنچه كه از آنان آموخته است، ثبت كند. او برنامج را در این باره تألیف كرده و آن را در دوجزء قرار داده است. در جزء اول به بیان نام، نسب، كنیه و شرح زندگانى و آثار آنان پرداخته و در جزء دوم آنچه از آنان روایت شده، ذكر كرده و تنها در صورت اجازه روایت، به ایشان نسبت داده است. ابن جابر برنامج را به شیوه خاص مغرب و بدون رعایت ترتیب الفبایى تألیف كرده است. كتاب را از ترجمه ابن غماز بلنسى آغاز كرده و با گزارش نام و نسبت ابن زیتون، ابواسحاق بن عبدالرفیع، بدرالدین بن جماعه و دیگران ادامه داده و ترجمه پدر خود، جابر را نیز آورده است. در جزء دوم برنامج به تألیفات پرداخته، از كتب علوم قرآنى آغاز كرده و سپس كتب حدیث را ذكر كرده است. كتب حدیث بیشترین سهم را در روایات او دارند. تا آن‌جا كه برنامج او را تقریباً مى‌توان دفتری از كتب حدیث دانست. نسخه خطى برنامج به خط خوش مغربى كه در عهد مؤلف كتابت شده در كتابخانه اسكوریال نگهداری مى‌شود. برنامج چند بار به چاپ رسیده است.
2. دیوان، در مدح پیامبر اكرم(ص) كه نسخه‌ای از عقد دوم از مجموع دو عقد آن كه در 881ق/1476م تحریر شده در كتابخانه تیموریه نگهداری مى‌شود. همچنین گزیده‌هایى از اشعار او در خزانه یعقوب سركیس بغداد موجود است.
3. چهل حدیث ( أربعون حدیثاً یا الأربعین البلدانیة )، كه در جریان سفرها، آن را تألیف كرده و اهمیت و دامنه وسیع كوشش او را در طلب حدیث نشان مى‌دهد. از وجود نسخه‌ای از این اثر اطلاع نداریم. در شمار آثار ابن جابر، حاشیه بر قصیدة عروضیة المقصد الجلیل ابن حاجب، اسانید كتب المالكیة و الترجمة العیاضیة را نیز یاد كرده‌اند.[۱]
پانویس
- ↑ فكرت، محمدآصف، ج3، ص199-200
منابع مقاله
فكرت، محمدآصف، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374.