التعليم في الدولة العثمانية

التعليم في الدولة العثمانية
پدیدآوران	نجم، احمد عبدالله (نویسنده)
ناشر	دارالوفاء للطباعة و النشر و التوزیع
مکان نشر	قاهره
سال نشر	2009م.
چاپ	اول
کد کنگره	‏

التعليم في الدولة العثمانية ، تألیف احمد عبدالله نجم؛ در نوشتار حاضر که عنوان کامل آن چنین است: التعلیم فى الدوله العثمانیه دراسه لدور المدرسه من ظهور الدوله حتى وفاه السلطان سلیمان القانونى فى ضوء المصادر الترکیه، به موضوعى بدیع پرداخته شده است و آن از سویى آموزش در عصر عثمانى در ترکیه است و از سوى دیگر تأثیر مدرسه بر پیدایش دولت عثمانى.

نگارنده در بحث، جانب تربیت را نگه داشته و به بحث‌هاى سیاسى نپرداخته است. وى پس از مقدمه و دیباچه، پیشگفتارى نگاشته و پس از آن مطالب را در قالب سه بخش دوتا چهارفصلى قلمى ساخته است.

در مقدمه به نقض بى‌طرفى در تاریخ‌نگارى و علل آن و اهمیت بررسى تاریخ مدرسه در دولت عثمانى پرداخته شده است. در دیباچه به تحول دولت عثمانى از آغاز تا فرجام (699-974 ق) اشاره شده است: پیدایش امارت عثمانى، تبدیل امارت به دولت، تبدیل دولت عثمانى به ابرقدرت، آقایى عثمانى بر جهان عرب، دولت عثمانى در نهایت گستردگى و آغاز سراشیبى آن.

پیشگفتار، دربارۀ پیدایش مدرسه در جهان اسلام و تحول آن است و در آن به تعریف مدرسه، پیدایش مدرسه، تحول و دگرگونى مدرسه، اهمیت مدرسه در جهان اسلام پرداخته شده است.

در بخش نخست، در دو فصل به مدرسه از پیدایش دولت عثمانى تا پایان دوره سلطان‌محمد فاتح (699-886 ق) پرداخته شده است.

فصل یکم این بخش به بررسى مدرسه در دولت عثمانى تا آغاز حکومت سلطان‌محمد فاتح (699-857 ق) اختصاص یافته و در آن به نکات ذیل اشارت رفته است: پیدایش مدرسه در عصر عثمانى، زندگى علمى در آناتولى و تأثیر آن بر پیدایش مدرسه در عثمانى، مدرسه در دوره اورخان، نقش مدرسه در مرحله پیدایش، مدارس عثمانى پس از دوره اورخان‌بیک، مدارس تا دوره سلطان‌مراد دوم، مدارس دوره سلطان‌مراد دوم، گسترش مدارس در دولت عثمانى تا زمان سلطان‌محمد فاتح، توجه مدرسه به مراکز علم سنتى، جایگاه مدارس عثمانى، زندگى علمى و ادارى عثمانى تا زمان سلطان‌محمد فاتح، دانشمندان حکومت عثمانى تا زمان سلطان‌محمد فاتح.

در فصل دوم بخش یکم که به مدارس عثمانى در روزگار سلطان‌محمد فاتح (867-886 ق) اشارت رفته، به مطالب زیر نظر شده است: اهتمام سلطان‌محمد فاتح به آموزش و دانش، تقسیم مدارس در زمان فاتح به سه مرحله (مرحله ابتدایى یا مکتب، مرحله متوسطه یا مدارس با درجات گوناگون، مرحله عالى یا مدارس صحن هشت‌گانه [هشت بهشت])، مدارس تتمه، طلاب مدارس صحن هشت‌گانه [هشت بهشت] و کتاب‌هاى درسى این مدارس، نظام آموزشى در مدارس عثمانى، کارکنان مدارس صحن هشت‌گانه [هشت بهشت]، دریافت اجازه یا گواهى پایان تحصیل، مشاغل فارغ‌التحصیلان در روزگار محمد فاتح، دانشمندان روزگار سلطان‌محمد فاتح.

بخش دوم به بررسى مدارس عثمانى از درگذشت سلطان‌محمد فاتح تا پایان دوره سلطان‌قانونى (886-974 ق) اختصاص یافته است.

در فصل یکم این بخش به مدارس عثمانى در زمان سلطان‌بایزید دوم و سلطان‌سلیم اول (886-927 ق) به شرح ذیل پرداخته شده است: مدرسه در دوره سلطان‌بایزید دوم، مدارس تخصصى در روزگار سلطان‌بایزید دوم، دانشمندان روزگار بایزید دوم، مدرسه در دوره سلطان‌سلیم اول، ضمیمه شدن سرزمین‌هاى عربى به دولت عثمانى، ارتباط مدرسان مدارس عثمانى با تصدى مقام قضاوت در بلاد عرب، گسترش مدارس عثمانى به کشورهاى عرب، دانشمندان دوره سلطان‌سلیم اول.

فصل دوم بخش دوم، دربارۀ مدارس عثمانى در دوره سلطان‌قانونى (927-974 ق) پرداخته شده و دربردارنده مطالب زیر است: مدارس سلیمانیه، دارالحدیث سلیمانیه، دیگر مدارس دوره قانونى، مدارس قانونى در کشورهاى تابع دولت عثمانى، ارتباط قضات با مدرسه در روزگار قانونى، مدرسان در دوره قانونى، دانشمندان روزگار قانونى، القاب عالمان در دوره قانونى، ترتیب مدارس در دوره قانونى، آغاز عقب ماندن و رکود مدارس عثمانى در دوره سلطان‌قانونى، علل عقب‌افتادگى مدرسه در عصر سلطان‌قانونى.

در بخش سوم در طى چهار فصل به نقش فرهنگى مدرسه عثمانى اشارت رفته است.

فصل یکم، نقش مدرسه عثمانى در زندگى فکرى و علمى. در این فصل ابتدا به نقش مدرسه عثمانى در زندگى فکرى پرداخته، و از نکات زیر یاد شده است: مدرسه و زندگى فکرى عثمانى، نقش مدرسه عثمانى در تربیت، نقش دیگر مراکز آموزشى در تربیت و ارتباط آن‌ها با مدرسه؛ رابطه مدرسه با تکیه‌ها. پس از این و به شرح ذیل به نقش مدرسه عثمانى در زندگى علمى عنایت شده است: زندگى علمى در عصر عثمانى، بازماندن مدرسه عثمانى از کاروان علوم جدید، بسنده کردن عثمانیان به علوم سنتى قدیمى.

در فصل دوم به نقش مدرسه در زندگى حقوقى و ادارى پرداخته شده است. در شرح این نقش مدرسه بر زندگى حقوقى به نکات زیر نظر شده است: ارتباط مدرسه با زندگى حقوقى و قضایى در دولت، مناصب قانونى در اختیار مدرسان مدارس، تأثیر قضاوت بر مدرسه. در بررسى نقش مدرسه بر زندگى ادارى چنین آمده است: نقش مدرسه در تربیت کارمندان دولتى، جایگاه فارغ‌التحصیلان مدرسه در دستگاه ادارى دولت، نقش دیگر نهادهاى آموزشى در دستگاه ادارى دولت.

تأثیر متقابل مدرسه عثمانى و دیگر مدارس اسلامى بر یکدیگر، موضوع فصل سوم است و در آن به نکات زیر اشارت رفته است: نقش عالمان مسلمان در پیدایش مدرسه عثمانى، جایگاه زبان عربى در مدرسه عثمانى، تأثیر مدارس اسلامى چون الازهر و نظامیه بر مدرسه عثمانى، تأثیر مدرسه عثمانى بر مدارس نظامیه.

در فرجامین فصل کتاب، نقش اوقاف در ایجاد مدارس عثمانى واکاویده شده و از جمله به مطالب زیر پرداخته شده است: تعریف وقف، عناصر وقف، جایگاه وقف در دولت عثمانى، ارتباط مدرسه با اوقاف در جهان اسلام، نقش اوقاف در برپایى مدرسه عثمانى، شروط اسناد وقفى مدارس عثمانى.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.