العين
| نام کتاب | العین |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | کتاب العین |
| پدیدآورندگان | مخزومی، مهدی (محقق)
خلیل بن احمد (نويسنده) سامرائی، ابراهیم (محقق) آل عصفور، محسن (گردآورنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | PJ 6620 /خ8ع9 |
| موضوع | زبان عربی - واژه نامهها |
| ناشر | موسسة دار الهجرة |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1409 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2091AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى:
العين اثر خليل بن احمد فراهيدى، اولين كتابى است كه در موضوع لغت به زبان عربى تأليف و در هشت جلد منتشر شده است. وى مدتى در باديه اعراب به گردش پرداخته و شنيده‌هاى خود را در مجموعه‌اى تدوين نموده است. گرچه اساس كار وى با لغت‌نويسان امروزى فرق مى‌كند؛ ولى شاكله‌ى هر دو روش يكى است.
خليل كتابش را با حرف عين آغاز كرده و به همزه ختم كرده است. به همين دليل و بر مبناى يك سنت قديمى عربى كه بعضى كتب لغت را با نام اولين حرف آن نام‌گذارى مى‌كردند، اين كتاب «العين» ناميده شد.
ساختار:
كتاب با مقدمه‌اى از مولف آغاز شده است. واژه‌هاى كتاب به ترتيب مخارج حروف مرتب و با حرف حلقى عين آغاز شده است. وى دليل عدم شروع با همزه را بى‌ثبات بودن همزه و قابل تبديل بودنش مى‌داند و همزه را در خيلى موارد كه در ابتداى كلمات آمده، زاده يا مبدله مى‌داند. ديگر حروف عله را هم بدين خاطر در آخر قرار داده است.
وى لغات عرب را به حلقيه، لهويان، شجريه، أشليه، نطعيه، لثويه، زلفيه، شفويه و هوائيه، تقسيم كرد و بيست‌ونه حرف لغت عرب را در اين نه قالب ريخت و كتاب العين را تأليف نمود.
گزارش محتوا:
در «العين» كلمات بر اساس ترتيبى كه گفتيم، چيده شده‌اند؛ مبناى خليل حروف اصلى كلمه است؛ ولى در اين نوع چينش دو ويژگى ديگر نيز در كتاب مشاهده مى‌شود:
1. ايشان در آغاز هر باب ابتداء كلماتى ثنائى را مى‌آورد؛ سپس كلمات ثلاثى و بعد از آن رباعى و آن‌گاه خماسى را ذكر مى‌كند.
مثلاً در باب العين از «عق» شروع مى‌كند تا «عم»، آن گاه ثلاثى‌ها را ذكر مى‌كند؛ مانند: عقر، عقم، سپس رباعى‌ها را؛ مانند: عقرب و در پايان خماسى‌ها را مى‌آورد؛ مانند: قرعبل.
2. هر بابى را كه آغاز مى‌كند تمام وجوه متصور از آن چند حرف را ذكر مى‌كند و اگر در لغت عرب استعمال مى‌شود معناى آن را مى‌گويد.
مثلاً ثنائى‌ها دو وجه بيشتر ندارند مثل «دق» كه وجه ديگر آن «قد» مى‌باشد؛ ولى ثلاثى‌ها شش وجه دارند؛ مثلاً در ماده «ضرب»، رضب، ربض، ضبر، برض و بضر يافت مى‌شود و همين طور در رباعى‌ها و خماسى‌ها وجوه متصور بيشتر مى‌شود كه در اين ميان معناى لغات مستعمل را ذكر مى‌كند و غير آن را رها مى‌كند.
بايد توجه داشت كه در حرف دوم و سوم هم همين چينش الفبايى را رعايت كرده است.
حال با تفاصيل فوق براى كشف يك كلمه در كتاب «العين» بايد موارد زير را به ترتيب عمل نمود:
- ترتيب حروف بر اساس مخرج صوتى، به‌گونه‌اى كه قبلاً آورده شد، حفظ شود.
- حروف زايد كلمه حذف گرديده و حروف اصلى آن شناسايى شود، به عنوان مثال كلمه لمعان در باب ثلاثى با حروف اصلى (ل م ع) قرار دارد و كلمه تعاطف در باب ثلاثى با حروف اصلى (ع ط ف) خواهد بود، چنان كه كلمه قرعبلانه در باب خماسى با حروف اصلى (ق ر ع ب ل) قرار مى‌گيرد.
- اگر حرف علّه در بين كلمه مورد نظر وجود داشته باشد بايد آن را به اصل خويش برگرداند؛ مثلاً كلمات عطيه در حروف اصلى (ع ط و) و ميعاد در حروف اصلى (و ع د) قرار مى‌گيرند.
- بعد از شناسايى حروف اصلى، اگر حرف عين در بين حروف اصلى وجود دارد آن كلمه را بايد در كتاب العين يا باب العين جستجو نمود سپس با نظر به دو حرف ديگر، ضمن حفظ ترتيب تجويدى ياد شده، حرفى كه بعد از حرف عين قرار گرفته، مورد توجه قرار مى‌گيرد. به عنوان مثال اگر حروف اصلى كلمه‌اى (س ل ع) باشد بايد به باب العين مراجعه نمود و از آن جا كه حرف سين در ترتيب بالا نسبت به حرف لام نزديك‌تر به حرف عين است. بايد سراغ «باب العين و السين و اللام معها» رفت و آن را پيدا نمود. اگر در بين حروف اصلى، حرف عين وجود نداشت، بايد ديد كه آيا حرف بعد از عين در ترتيب ياد شده (كه حرف حاء است)وجود دارد يا نه؟ اگر وجود داشت بايد آن كلمه را در باب الحاء جست و اگر حرف حاء در حروف اصلى نبود، حرف هاء، كه سومين حرف ترتيب ياد شده است مدّ نظر قرار مى‌گيرد و تا آخر همين طور ادامه مى‌يابد. مثلاً كلمه لهج را بايد در باب (الهاء مع الجيم و اللام) جستجو نمود، چون حرف هاء در ترتيب ذكر شده جلوتر از حرف جيم و حرف جيم نيز جلوتر از حرف لام قرار دارد و نيز كلمه فرط را بايد در باب ثلاثى صحيح از حرف طاء و نيز در باب (الطاء و الراء و الفاء معها) جستجو كرد؛ زيرا حرف طاء در ترتيب حروف جلوتر از راء و حرف راء نيز جلوتر از فاء است. همين‌طور كلمه ميقات را كه حروف اصلى‌اش (و ق ت) است بايد در باب ثلاثى معتل از حرف قاف و در باب (القاف و التاء و الواو معها) جستجو كرد.
در صورتى كه كلمه‌اى كاملاً معتل باشد بايد به آخرين باب كتاب مراجعه كنيم يعنى باب الاحرف العلة.
جلد اول كتاب شامل دو بخش است: بخش اول مقدمه‌اى است در آواشناسى عربى. بى‌ترديد اين مقدمه به انشاى خود خليل است در اين مقدمه بر اساس شناخت صوتِ حروف، يك ترتيب كاملاً منطقى و جديد در كتابش جارى نمايد و در شناخت كلمات عربى از كلمات عجمى و يا كلمات غيرفصيح را مى‌توان مشاهده كرد. سپس متن كتاب كه با ترجمه لغتى كه عين الفعل آنها حرف عين مى‌باشد تا باب الثلاثى الصحيح من حرف العين را ذكر كرده است.
باقى حروف نيز به ترتيب در ساير مجلدات كتاب ذكر شده است.
منابع مقاله:
1-مقدمه و متن كتاب.
2-كتاب فقه اللغه،محمد ملكى نهاوندى،ص54.