الموافقات

الموافقات‏
پدیدآوران	شاطبی، ابراهیم بن موسی (نويسنده) سلمان، مشهور حسن (مصحح) ابو زيد، بکر بن عبدالله (مقدمه نويس)
ناشر	دار ابن عفان
مکان نشر	عربستان - خبر
سال نشر	مجلد1: 1997م , 1417ق , مجلد2: 1997م , 1417ق , مجلد3: 1997م , 1417ق , مجلد4: 1997م , 1417ق , مجلد5: 1997م , 1417ق , مجلد6: 1997م , 1417ق ,
موضوع	اصول - فقه
زبان	عربی
تعداد جلد	6
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الموافقات، اثر ابو اسحاق ابراهیم بن موسی بن محمد بلخی شاطبی (متوفی 790ق)، کتابی است در شش جلد به زبان عربی با موضوع اصول فقه و علل احکام. این اثر با مقدمه بکر بن عبدالله ابوزید، همچنین مقدمه، تصحیح و تعلیقات ابوعبیده مشهور بن حسن آل سلمان به چاپ رسیده است.

شاطبی در الموافقات به بیان مقاصد شارع در احکام پرداخته است. شاید در غرب اسلامی، اولین کسی که در دو رکن اصول کتابی نوشت، شاطبی بود. او اولین کسی است که به بسط کلام در علم مقاصد پرداخت و به آن قیام کرد، مسائلش را گشود و ساختمانش را بنا نهاد، در تفاصیلش جولان داد و به این علم شخصیت داد، نظرها را به قواعد کلی این امر متوجه کرد، این علم را بسط داد و در مباحثش تعمق کرد؛ او به استخراج علل احکام و حکمت‌ها و مصالح آن پرداخت و نظرات فقها را از اختلاف و جدل فقهی جامد در فروعات به نظر در مقاصد شارع ارتقاء داد. نویسنده در ابتدا نام کتاب را «عنوان التعریف بأسرار التكلیف» نهاده بوده و سپس آن را به «الموافقات» تغییر نام داده است.

ساختار

کتاب دارای شش جلد است؛ جلد اول دارای مقدمه‌های مصحح و ابوزید و محتوای مطالب و سایر مجلدات در ادامه محتوای مطالب است.

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه کتاب درباره انگیزه تألیف کتابش می‌نویسد: من پس از استخاره به تألیف کتابی پرداختم درباره مصادر حکم شرعی و موارد آن که به نحو واضح و معین نه مجمل بر پایه استقراءهای کلی مبتنی باشد و در آن اصول نقلی همراه با قضایای عقلی تشریح شده باشد. این کتاب در پنج قسم منحصر است:

1. قسم اول در مقدمات علمی موردنیاز در رسیدن به مقصود؛
2. قسم دوم در احکام و متعلقات آن از حیث تصورش و حکم به آن یا بر آن؛ خواه از حیث خطاب وضعی باشد، خواه تکلیفی.
3. قسم سوم در مقاصد شرعی در شریعت و متعلقاتش از احکام.
4. چهارمین قسم در حصر ادله شرعیه و بیان مواردی که اجمالاً یا تفصیلاً به آن اضافه می‌شود و ذکر مآخذ آن؛ و اینکه به کدامین وجه به‌وسیله آن‌ها بر افعال مکلفین حکم می‌شود.
5. قسم پنجم درباره احکام اجتهاد و تقلید و متصفین به هرکدام از این دو و مسائلی از قبیل تعارض و ترجیح و سؤال و جواب که متعلق به آن است.

در هرکدام از این اقسام مسائل و تمهیدات و اطراف و تفصیلاتی وجود دارد که غرض مطلوب با آن حاصل می‌شود و به سبب آن تحصیلش برای قلوب تقریب می‌گردد.

نویسنده از تغییر نام کتاب از «عنوان التعریف بأسرار التکلیف» به «المقاصد...» خبر داده و این اثر را یاری در سلوک طریق و شارح معانی وفاق و توفیق می‌داند که مسیر را برای محقق و خواننده کوتاه می‌کند و به وی آموزش می‌دهد که چگونه در علوم شریعت رشد کند و به کدام سمت حرکت کند.

در مقدمه ابوبکر زید که در ابتدای کتاب ذکر شده، ابتدا ترجمه مختصری از شاطبی ارائه می‌شود و سپس درباره کتاب می‌نویسد: از مهم‌ترین وجوه تشابه میان این کتاب و کتاب ابن تیمیه (متوفی 728ق)، ربط ترجیح و اختیار در مسائل خلاف با نظر به مقاصد شریعت و تنقیح و تحقیقش و تدقیق در آن است و این از بارزترین ویژگی‌هایی است که کتاب‌های این دو امام اهل تسنن (شاطبی و ابن تیمیه) را در صدر کتاب‌های اهل علم قرار داده است.

در کتاب شاطبی پس از ذکر خطبه کتاب، پنج قسم مطلب ارائه شده است: قسم اول حاوی سیزده مقدمه است؛ قسم دوم در بیان احکام است و شامل احکام تکلیفی خمسه واجب و مستحب و حرام و مکروه و مباح و احکام وضعی خمسه سبب و شرط و مانع و صحت و فساد و عزیمت و رخصت می‌شود؛ قسم سوم در بیان مقاصد شریعت است؛ قسم چهارم در ادله و قصر بحث در آن به کتاب و سنت است؛ و قسم پنجم در احکام و اجتهاد و تقلید می‌باشد. با نظر به این اقسام، عمده این مباحث را از مباحث اصولی می‌یابیم که اصولیون در کتاب‌های اصولی مطرح کرده‌اند و البته بسیاری از آنان کتاب‌هایی دارند که در آن مقاصد شریعت را شرح داده‌اند. با این حساب وجه امتیاز این اثر چیست که مردمان این‌قدر به مطالعه آن شوق دارند؟ در عصر یعنی ما نیمه دوم قرن چهاردهم به بعد هنوز هم توجه عظیمی به آموختن و تدریس و تدرس مقاصد شریعت و تألیف مستقل به آن وجود دارد و از مهم‌ترین کتاب‌هایی که دراین‌باره تألیف شده کتاب‌های ابن عاشور و علال فاسی است. امروزه آموزش مقاصد شریعت به‌عنوان ماده درسی مستقلی در مدارج عالی دانشگاه اسلامی محمد بن سعود گنجانده شده است. آیا همه این تلاش‌ها به دلیل زحمتی است که شاطبی در «المقاصد» کشیده است؟ ابوبکر زید شش وجه در پاسخ به این سؤال ذکر می‌کند. وی پس از ذکر این وجوه می‌نویسد: به این دلایل است که علما این کتاب را می‌ستایند و به سمت آن سبقت می‌گیرند و در شرق و غرب بر چاپ آن همت می‌گمارند.

شاید در غرب اسلامی، اولین کسی که در دو رکن اصول کتابی نوشت، شاطبی بود. او اولین کسی است که به بسط کلام در علم مقاصد پرداخت و به آن قیام کرد، مسائلش را گشود و ساختمانش را بنا نهاد، در تفاصیلش جولان داد و به این علم شخصیت داد، نظرها را به قواعد کلی این امر متوجه کرد، این علم را بسط داد و در مباحثش تعمق کرد؛ او به استخراج علل احکام و حکمت‌ها و مصالح آن پرداخت و نظرهای فقها را از اختلاف و جدل فقهی جامد در فروعات به نظر در مقاصد شارع ارتقاء داد....

شاطبی در قسم مقدمات سیزده مقدمه را موردبحث قرار داده است از جمله ادله عقلی یا سمعی یا عادی مطرح در اصول فقه، مراتب علم، اقسام علم و.... در قسم احکام به اقسام احکام تکلیفی (وجوب، حرمت، مستحب، کراهت‌، مباح) در 13 مسئله پرداخته است. نیز اقسام احکام وضعی ‌(سبب‌، شرط، مانع، صحت و بطلان و غرائم و رخص) را بیان کرده است و در قسم مقاصد‌: به سه قسم مقاصد شارع (ضروری‌، حاجی‌، تحسینی‌) مقاصد وضع شریعت‌(در سه قسم برای فهم‌، برای تکلیف و برای امتثال) نیز مقاصد مکلف (مانند نیت و خلاص) پرداخته است. در قسم ادله شرعی به احکام عام ادله، عوارض ادله‌، (شامل ادله شرعی و ادله عقلی و مناط حکم). در قسم اجتهاد و تقلید سه مسئله کتاب و سنت (احکام و تشابه، احکام و نسخ، اوامر و نواهی، عموم و خصوص و بیان و اجمال‌) موردبحث قرار گرفته است. در قسم اجتهاد و تقلید‌: به سه مسئله اجتهاد‌، فتوی و استفتاء و اقتداء و نیز لواحق اجتهاد پرداخته است.

بخش سوم از کتاب الموافقات که به مقاصد اختصاص دارد به دو قسم مقاصد شارع و مقاصد مکلف تقسیم شده و هر قسم مسائل متنوعی را در بردارند.

وی ابتدا به‌قصد شارع می‌پردازد و آن را چهار قسم می‌داند:1. مقاصدی که شارع در وضع شریعت از اساس داشته است. 2. مقاصدی که از جهت وضع شریعت برای افهام خلق داشته 3. مقاصدی که در وضع تکلیف بر بندگان بر وفق مقتضای شریعت داشته است 4. مقاصدی که از حیث وارد شدن مکلف به حکم شریعت در کار بوده است. او در ضمن مقدمه‌ای کلامی توضیح می‌دهد که از حیث عقل و نیز در عمل و بر اساس استقراء در احکام فقهی رأی معتزله را که بر اساس آن احکام شریعت بر اساس مصالح و مفاسد واقعی مکلف در دنیا و آخرت تنظیم شده بر رأی رازی و دیگر اشاعره ترجیح می‌دهد سپس قسم نخست (مقاصد شریعت‌) را به سه دسته: 1. مقاصد ضروری 2. مقاصد احتیاجی 3. مقاصد استحسانی تقسیم می‌کند و برای هر یک تعریف و اقسامی را به‌عنوان نمونه ذکر می‌کند‌.

در قسم دوم بین مقاصدی که به جهت افهام خلق مقصود شارع بوده اسلوب فهم خطابات شرعی را بر اساس زبان عربی توضیح می‌دهد؛ و در قسم سوم مقاصدی که در وضع تکلیف لحاظ شده که مهم‌ترین آن قدرت و استطاعت مکلف در انجام آن می‌باشد با فروع مربوط به آن مطرح شده است. در قسم چهارم که در بحث حاضر مدنظر است مقاصد شریعت در تعمیم و استمرار احکام و دخول مکلف در عموم احکام و نیز مداومت بر آن موردبحث قرار گرفته است (عمومیت و دوام تکالیف بر همگان و برای همیشه).

وی در مسئله نخست از این قسم توضیح می‌دهد که قصد از تشریع و تعمیم شرع بر مکلفان بیرون بردن آنان از هوا و هوس و ‌انگیزه‌های نفسانی بوده است ازاین‌رو است که عبادات بدون قصد قربت و نیز عبادات ریایی باطل شمرده می‌شود. در مسئله دوم تا هفتم مقاصد شرعی از این حیث را به دو قسم اساسی تقسیم می‌کند: اصلی (که حظ مکلف لزوماً در آن لحاظ نشده است‌) و تبعی که منافاتی با حظ مکلف از آن ندارد. او در ادامه به اقسام و احکام این قسم و نیز نحوه نیابت در آن اعمال می‌پردازد.

شاطبی در کتاب الموافقات فی اصول الشریعه نه‌تنها در اصول فقه بحث کرده بلکه بسیاری مباحث فقهی را نیز که در اصول فقه هم مطرح نبوده و امروزه در فلسفه فقه مطرح می‌شود از جمله نظریه معروف مقاصد الشریعه خود را در این کتاب مطرح و به‌تفصیل بررسی کرده است‌. این فقیه غرناطی (اهل گرانادای مغرب اسلامی) - شاید با توجه به گرایش به تصوف و عرفان و انواع سلسله‌های صوفیان در جو آن روز جامعه اسلامی - به طرح مباحث مربوط به اقسام و احکام تجارب روحانی و میزان حجیت آن پرداخته و در بخش المقاصد کتاب مزبور مطرح نموده4 است. این مباحث مشتمل بر شرعیت یا عدم شرعیت اعمال و ریاضت‌های صوفیه و نیز حجیت یا عدم حجیت تجربیات و دستاوردهای ایشان می‌باشد. البته بحث در ربط شریعت و طریقت و حقیقت پیشینه‌ای طولانی دارد که پیش‌تر از سوی عارفان بدان پرداخته شده بود، اما شاطبی در این کتاب از منظر فقهی بدان می‌پردازد.

وضعیت کتاب

نویسنده در ابتدا نام کتاب را «عنوان التعریف بأسرار التکلیف» نهاده بوده ولی به دلیل اتفاقی که برایش رخ داده آن را تغییر نام داده است؛ اتفاق مذکور این است که روزی که مشغول ترتیب و تصنیف کتاب شده بوده یکی از اساتید و علما را می‌بیند که با او می‌گوید امروز در خواب دیدمت که کتابی در دست داشتی که خودت آن را تألیف کرده بودی. از تو درباره آن پرسیدم و گفتی نامش «الموافقات» است. درباره معنای این نام‌گذاری پرسیدم و در پاسخ گفتی: میان مذهب ابن قاسم و ابوحنیفه تطبیق داده‌ای....

این اثر در سال 1302 در تونس، در 1327 در قازان و در مصر سه مرتبه در سال 1341 با تعلیقه شیخ محمد خضر حسین علی بر دو جزء اول و تعلیقه شیخ محمد حسنین مخلوف بر جزءهای سوم و چهارم و سپس به تحقیق شیخ محمد بن عبدالحمید و سپس شیخ عبدالله دراز با مقدمه کامل و تعلیقاتی مناسب جایگاه و منزلت کتاب، به چاپ رسیده است.

ابوبکر زید در مقدمه‌اش بر کتاب از شیخ مشهور بن حسن آل سلمان به خاطر اینکه اولین کسی بوده که نسخه‌ای از کتاب را با حواشی و تعلیقات خودش در اختیار وی داده، تشکر کرده است.

منابع مقاله

1. مقدمه‌های کتاب.
2. رحیمیان، سعید، حکم فقهی اعمال طریقتی و تجربه‌های عرفانی از منظر شاطبی، پایگاه مجلات تخصصی نور، اطلاعات حکمت و معرفت، آبان 1392، سال هشتم، شماره 8.