كشف الحقایق (نسفی)

كشف الحقایق‏
پدیدآوران	نسفی، عزیزالدین بن محمد (نويسنده) مهدوی دامغانی، احمد ( اهتمام)
ناشر	شرکت انتشارات علمي و فرهنگي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1386ش ,
شابک	‎978-964-445-658-9
موضوع	تصوف عرفان نثر فارسی - قرن 7ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏286‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏5‎‏ک‎‏5

كشف الحقایق، اثر عزیزالدین بن محمد نسفی (قرن هفتم) کتابی است یک‎جلدی به زبان فارسی با موضوع تصوف و عرفان. این کتاب به اهتمام احمد مهدوی دامغانی (معاصر) به چاپ رسیده و همو مقدمه و تعلیقاتی بر آن نگاشته است.

ظاهراً مهم‎ترین تألیف «نسفى» کشف الحقایق است. وی در مقدمه کتاب مى‎گوید این کتاب را به خواهش «جمعى از دوستان یکدل و درویشان کامل» تألیف کرده است تا به سؤال‎های آنان «بیان شافى» و «جواب کافى» گفته باشد.

ساختار

کتاب دربردارنده سرآغاز، مقدمه مصحح، مقدمه مؤلف، محتوای مطالب در ده رساله و خاتمه است. بى‎شک نسفى در تهیه مباحث کتابش به کتب برخى از حکما و عرفاى متقدم نظر داشته و در بسیارى از موارد از مندرجات کتب ایشان نقل و یا اقتباس کرده است. برخى از آن مراجع و مآخذ عبارتند از:

آثار و تألیفات ابن‌سینا بخصوص شفا و اشارات؛ تألیفات غزالى بخصوص إحیاء العلوم و مشكاة الأنوار و «المستظهري یا فضائح الباطنية»؛ تألیفات عین القضاه میانجی، خصوصاً زبدة الحقائق و یزدان شناخت و تمهیدات؛ تألیفات سهروردى بالأخص حكمة الإشراق؛ تألیفات ابن عربى، خصوصاً فصوص الحكم و فتوحات مكیة؛ عوارف المعارف سهروردى؛ منقولاتى که نویسنده مُسنداً از شیخ و مراد خود سعدالدین حمویه نقل می‌کند؛ احتمالاً کتاب «مرصاد العباد» نجم‎الدین رازى؛ آثار سنایی غزنوى بخصوص حديقة الحقيقة و دیوانش؛ آثار ابوبکر بیهقى بخصوص «الأسماء و الصفات».

گزارش محتوا

از اواخر قرن ششم به بعد فلسفه و کلام در تألیفات صوفیه نفوذ کرد و اصطلاحات حکما و متکلمان در کتاب‌هایشان راه یافت و مسائل فلسفى و کلامى از قبیل وجود و حقیقت آن و ذات بارى‎تعالى و صفات و افعال او و حقیقت عالم و مبدأ و معاد و حدوث و قدم کلام حق و جبر و اختیار و غیره در مباحث و کلمات صوفیه نیز وارد شد و تصوف تا حدى اساس علمى و فلسفى یافت و زمینه این مطالب که در قرن ششم آماده شده بود به قرن هفتم کشید. این مباحث در این قرن با ظهور محیى‎الدین بن العربى تکمیل و ترتیب یافت. در حقیقت باید او را نقطه تحول تصوف عملى به تصوف نظرى و فلسفى شمرد؛ زیرا فقط پس از انتشار عقاید و آثار او بود که صوفیه عموماً روش خود را در تألیف و تصنیف بر روش او منطبق ساختند و هرکس از صوفیه چیزى نگاشت خواه در تأیید و خواه در رد عقاید محیى‎الدین به شیوه خود محیى‎الدین نگاشت و عده‌اى نیز منحصراً به نقل و نقد یا شرح و تبیین و تفسیر عقاید او پرداختند و این شرح و تفسیر در بعضى موارد توأم با احتیاط و ملاحظه‎کارى و گاهى هم تعقید بود یعنى به تکلف تمام سعى مى‎شد تا پاره‌اى از عقاید محیى‎الدین که به‎ظاهر و در بادى امر بر ظواهر شرع و مبانى اعتقادى انطباق نداشت مانند مسائل: وحدت وجود، ولایت، معاد، نبوت... و غیره بر ظواهر شرع و نصوص کتاب و سنت منطبق شود؛ و بخصوص شاگردان و مریدان بى‎واسطه و به‎واسطه او همت و جدیت خود را بر نشر و تبلیغ آراء محیى‎الدین مصروف داشتند.

شیخ عزیز بن محمد نسفى همین شارحان و پیروان آراء و عقاید محیى‎الدین است. گرچه وی ظاهراً «کشف الحقایق» را به ادعاى خود و به ترتیبی که مقرر داشته است براى بیان سخن اهل شریعت و اهل حکمت و اهل وحدت ترتیب و تألیف کرده است اما روشن است که کتاب بر محور عقاید و آراء محیى‎الدین مى‎گردد و قصد اولى و واقعى عزیز نسفی متوجه توضیح و توجیه عقاید محیى‎الدین است؛ نسفی از او و پیروانش به اصحاب نور وحدت تعبیر می‌کند و اساساً اقوال صوفیه را منحصر به اقوال محیى‎الدین معرفى مى‎نماید و آراء محیى‎الدین را به‎صورت آراء صوفیه جلوه مى‎دهد و تقریباً به‎طور مستمر و مرتب هر مسئله‌اى را که بحث می‌کند در پایان بحث و پس از نقل اقوال اهل شریعت و اهل حکمت، عقیده محیى‎الدین را در آن مسئله به‎عنوان فصل الخطاب مى‎آورد. گرچه از نقل اقوال کسانى چون «ابن سبعین» که در برخى مسائل با محیى‎الدین موافقتى ندارد نیز خوددارى نمی‌کند ولى پیداست که نقل اقوال دیگر مشایخ متصوفه، استطرادى است‎.

در این کتاب، مباحث مربوط به علت پیدایش مذاهب مختلف در امت محمد(ص) و تعیین مذهب مستقیم و در بیان (وجود) و (انسان) و (سلوک) و (توحید) و (معاد) و (دنیا و آخرت) و (هفت آسمان و هفت زمین) و (کتاب الله و کلام الله) و (حقیقت اسلام و ایمان و حقیقت صوم و صلاة) و (صاحب شریعت و قائم قیامت) و (ختم نبوت و ولایت) و متعلقات و متفرعات این مباحث به‎طور تفصیل تتبع و بررسى شده است.

«نسفى» مدعی است که در این کتاب نقل اقوال دیگران را نموده است و نسبت به مطالب این کتاب ناقل است نه قائل و آنچه در این کتاب آمده است عقیده شخصى او نیست؛ بلکه عقاید شخصى خود را در کتاب «مقصد الاقصى» بیان کرده است و شاید آنچه کتاب کشف الحقایق را قابل‎توجه مى‎سازد نیز همین مطلب است زیرا که هرکس بخواهد از نظر فلسفى به اصول تصوف یا تصوف نظرى آشنا شود و درعین‎حال میان عقاید صوفیان با عقاید حکماى مشائى و اشراقى و متکلمان و فقیهان نیز مقایسه و موازنه به عمل آورد این کتاب براى او مرجعى مغتنم و وثیق و مستندى مستحکم و دقیق است.

از مطالعه این کتاب برمى‎آید که نسفى علاوه بر آنکه در تصوف مقامى شامخ دارد از حکمت و فلسفه و کلام و دیگر علوم عقلى متداول عصر خویش نیز اطلاع وافى دارد.

نسفى در بحث راجع به امور عامه و الهیات و طبیعیات پس‌ازآنکه با رعایت کمال امانت اقوال فلاسفه را نقل می‌کند بدون اظهارنظر و رد یا قبول آن اقوال از آن مى‎گذرد و سپس به نقل اقوال و عقاید متصوفه مى‎پردازد و معمولاً قول متصوفه و بخصوص متصوفه اهل وحدت (قائلین به وحدت وجود- پیروان محیى‎الدین و دیگر قائلین به وحدت وجود) را در آخر کار و به‎عنوان «قول فصل» مى‎آورد.

سواى آن قسمت از متن حاضر که صحت انتساب آن به «نسفى» و ارتباط آن با «کشف الحقایق» مورد تردید است (یعنى از صفحات 93 الى 96 نسخه حاضر) و همان مطالب نیز در قدیم به‎عنوان اصول مسلم شناخته مى‎شده است مابقى کتاب مشتمل بر مباحث و مطالبی است که در باب خود تاکنون نیز به اعتبار و قوت باقی است و در نزد اهل‎فن (اعم از فلسفه و کلام و تصوف) مقبول است و نسفى در کتاب خود هیچ قول مردود یا ضعیف و شاذى را نیاورده است و این معنى مؤید آن است که به‎هرحال، نسفى مردى بصیر و مطلع و جامع بوده و در اقوال حکما و متکلمین و عرفا تتبع کافى داشته است.

ازاین‎روست که کتاب «کشف الحقایق» به لحاظ اشتمال بر گلچینى از اهم عقاید فلاسفه و متکلمین و صوفیه (بالأخص در آراء و مباحث مربوط به مبدأ و معاد) در نوع خود فردى ممتاز و گران‎بهاست و شاید اگر جهات دیگرى (از قبیل فارسى بودن این متن و این‎که از جمله اولین متون فارسى است که به نقل و شرح عقاید محیى‎الدین مشتمل است و غیره.) در نظر گرفته شود این کتاب در نوع خود منحصربه‎فرد خواهد بود.

وضعیت کتاب

صفحه چهارده، شانزده و هفده کتاب حاوی رونوشت نسخه خطی اثر است و صفحه بیست‎ویک آن حاوی نقشه استان‌های جیحون و سیحون است. در صفحه سی‎ویک کتاب نوشته شده: «اضافات نسخه آستانه مقدسه با حروف ریزتر در محل خود به متن حاضر افزوده شده و نسخه‎بدل‎ها در پاورقی ضبط شده است.»

از «کشف الحقایق» نسخه‎هاى متعددى در کتابخانه‎هاى عالم هست که نشان برخى از آن نسخه‎ها را «ماریژان موله» در مقدمه کتاب «انسان الکامل» داده است. اهم نسخه‎هاى مذکور عبارتست از:

1. نسخه کتابخانه «ولى‎الدین افندى» در استانبول به شماره1767؛
2. نسخه کتابخانه «کوپرولو حافظ احمد پاشا» در استانبول به شماره 125؛
3. نسخه کتابخانه «نور عثمانیه» در استانبول به شماره 4899؛
4. نسخه کتابخانه ملى «ملک» در تهران به شماره 4188؛
5. نسخه ناقص و جدید التحریر کتابخانه «سعید نفیسى» در تهران؛
6. نسخه جدید التحریر کتابخانه «آستان قدس رضوى» در مشهد که «موله» آن را ندیده است.

بر این نسخه‎ها بایستى نسخه اساس این کتاب که متعلق به احمد مهدوی دامغانی است و دو نسخه ناقص و جدیدالتحریر دیگر متعلق به کتابخانه ملى ملک را نیز افزود.

نسخه اساس متن حاضر در سال هزار و سی‎وسه هجرى قمرى به قطع رقعى به درخواست کسى که کاتب به کنایه از او با عبارت «خداوند مستنسخ» یاد می‌کند توسط «محمدصادق ناظم تبریزى» به خط نستعلیق متوسطى در «تعز» از شهرهای معروف «یمن» تحریر شده است. با آنکه نسخه در بلاد عرب‎زبان نوشته شده ولى به‎خوبی پیداست که کاتب از عربیت فصیحى و حتى از قرائت و یا کتابت صحیح آیات شریفه عارى و بى‎بهره بوده است؛ زیرا مستمراً عبارات عربى را به صور ناصواب و غلط نوشته و ظاهراً بدون آنکه معانى آن را بفهمد آن را از نسخه مرجع و مستند خود به نحو نقاشى بر این نسخه منتقل کرده است و عند الاقتضاء به‎زعم خویش از اصلاح بعضى کلمات که به نظر او غلط مى‎آمده دریغ نورزیده است.

منبع مقاله

سرآغاز و مقدمه مصحح کتاب.