هدی الفرقان في علوم القرآن

هدی الفرقان في علوم القرآن
پدیدآوران	عنايه، غازي حسين (نويسنده)
ناشر	عالم الکتب
مکان نشر	لبنان - بيروت
چاپ	1
موضوع	قرآن - علوم قرآنی
زبان	عربي
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏69‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏9‎‏ه‎‏4
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

هدی الفرقان في علوم القرآن، اثر غازی عنایت، پژوهشی است پیرامون مهم‌ترین موضوعات علوم قرآنی.

انگیزه نگارش

هدف نویسنده از تدوین اثر حاضر، پوشش و پژوهش پیرامون موضوعات ماده علوم قرآنی که در برنامه «دانشگاه علوم اسلامی امير عبدالقادر» برای تدریس مقرر گردیده، بوده است.

ساختار

مطالب کتاب، در چهار جلد تنظیم شده و در ابتدای هر جلد، مقدمه‌ای از نویسنده، آمده است.

جلد اول و دوم، دارای چهار باب و جلد سوم، دارای سه باب بوده و جلد چهارم، در نوزده مبحث، تنظیم شده است

در ابتدای هر بخش، مقدمه‌ای به‌منظور توضیح مطالب مطرح‌شده در آن بخش، افزوده شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه جلد اول، پس از بیان موضوع کتاب و اشاره به انگیزه نگارش آن، به ذکر مشهورترین کسانی که به تدوین علوم قرآن، همت گمارده‌اند، پرداخته شده است که از جمله آنها عبارتند از: عبدالله بن عباس؛ عبدالله بن مسعود؛ عبدالله بن زبیر؛ زید بن ثابت؛ ابی بن کعب؛ ابوموسی اشعری (که هر یک به تفسیر بخشی از قرآن پرداخته‌اند)؛ سعید بن جبیر؛ طاووس بن کیسان یمانی؛ عطاء بن ابی‌رباح و...

در ابتدای جلد نخست، به مباحث تمهیدی پیرامون قرآن کریم پرداخته شده و در آن، ابتدا معنای لغوی و سپس اصطلاحی قرآن تعریف شده و سپس، ضمن اشاره به اسامی دیگر قرآن و ذکر آیات مربوط به هریک، (که مجموعا 56 نام ذکر شده که از جمله آنها عبارتند از: کتاب، فرقان، ذکر، مبین، کلام، نور، هدی، رحمت، بشری، شفا، موعظه، حکمت، حکیم، مهیمن، حبل، صراط مستقیم، مثانی، متشابه، روح، مجید، عزیز، بلاغ، برهان، بشیر، نذیر، تنزیل، کریم، مبارک و...)، به بیان فرق میان قرآن و حدیث قدسی، پرداخته شده است.

در باب اول، در چهار فصل زیر، مطالبی پیرامون وحی عنوان گردیده است: در فصل نخست، به تعریف لفظ و معنای وحی در قرآن، پرداخته شده و در فصل دوم، با استفاده از آیات و روایات، حالات مختلف وحی خداوند به رسولان و انبیای الهی، توضیح داده شده است که از جمله آنها عبارتند از: وحی به معنای لغوی (الهام در حالت یقظه و الهام در رؤیای صادقه)؛ وحی با تکلم از ورای حجاب و وحی به‌واسطه جبرئیل(ع).

در فصل سوم، هیئات جبرئیل در هنگام وحی نمودن قرآن کریم بر پیامبر(ص) مورد بحث و بررسی قرار گرفته و در فصل چهارم، شبهاتی پیرامون وحی شدن قرآن مطرح و بدان پاسخ داده شده است.

نویسنده در باب دوم، در سه فصل زیر، مطالبی پیرامون انزال قرآن، بیان کرده است: در فصل اول و دوم، هرکدام در دو مبحث، با استفاده از آیات، روایات و اقوال علما، به بررسی ادله و حکمت انزال دفعی و تدریجی قرآن پرداخته شده و در فصل سوم، اولین و آخرین آیات نازل‌شده، معرفی گردیده است. پیرامون اولین آیات نازل‌شده از قرآن، چهار قول مطرح شده است:

1. پنج آیه اول سوره علق: نویسنده خود این قول را صحیح‌ترین اقوال دانسته است و با استفاده از روایات، به تأیید آن پرداخته است.
2. آیه: «يٰا أَيهَا الْمُدَّثِّرُ» (مدثر: 1).
3. سوره فاتحه.
4. آیه: «بسم الله الرحمن الرحيم»

در مورد آخرین آیه نازل‌شده نیز، نه نظریه، مطرح گردیده است که از جمله آنها، عبارتند از:

1. آیه ربا: «يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِي مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ» (بقره: 278)؛ «اى کسانى که ایمان آورده‏اید، از خدا پروا کنید و اگر مؤمنید، آنچه از ربا باقى مانده است واگذارید».
2. آیه 281 سوره بقره: «وَ اتَّقُوا يوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَ هُمْ لاَ يظْلَمُونَ»؛ «و بترسید از روزى که در آن، به‌سوى خدا بازگردانده می‌‏شوید، سپس به هر کسى [پاداشِ] آنچه به دست آورده، تمام داده شود و آنان مورد ستم قرار نمى‌گیرند».
3. آیه دین که طولانی‌ترین آیه قرآن کریم می‌باشد: «يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَاينْتُمْ بِدَينٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ...» (بقره: 282)؛ «اى کسانى که ایمان آورده‏اید، هرگاه به وامى تا سررسیدى معین، با یکدیگر معامله کردید، آن را بنویسید...»

در باب سوم، پس از اشاره به اهمیت و فواید علم به مکی و مدنی بودن سوره‌های قرآن و روش‌های استدلال بر آن، در ضمن سه فصل، مکی و مدنی بودن سوره‌های قرآن، توضیح داده شده و اطلاعاتی پیرامون ضوابط و معیارهای فرق میان مکی و مدنی بودن و خصایص هریک، در اختیار خواننده قرار گرفته است

در باب چهارم، ابتدا به تشریح معنای جمع قرآن پرداخته شده و سپس، در چهار فصل مطالبی پیرامون جمع قرآن، عنوان گردیده است؛ از جمله: جمع قرآن به معنای حفظ و استظهار آن و نیز به معنای کتابت و تدوین در زمان پیامبر(ص)، ابوبکر و عثمان؛ تطویر رسم‌الخط عثمانی برای قرآن و شبهات مطرح‌شده پیرامون نحوه جمع‌آوری قرآن

در جلد دوم، باب اول، با اشاره به اهمیت توجه و عنایت به اسباب نزول قرآن، این موضوع در شش فصل، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. از جمله مطالب مطرح‌شده در این باب عبارتند از: تعریف اسباب نزول و مثال‌هایی برای آن؛ فواید شناخت اسباب نزول؛ عام بودن لفظ و خاص بودن سبب؛ روایات مربوط به اسباب نزول و...

در باب دوم، مسئله نسخ در قرآن و سنت، در هفت فصل، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در این باب، ابتدا به تعریف لغوی و اصطلاحی نسخ پرداخته شده و سپس، ادله عقلی، شرعی و سمعی ثبوت نسخ، بررسی شده است. در ادامه این باب، مطالبی پیرامون شروط و انواع نسخ (از لحاظ بدل، تمکن و حکم عمل به منسوخ)، آیاتی که منسوخ بودن آنها مشهور است، نسخ در شرایع و امم سابق، مذاهب و شبهات منکرین نسخ و پاسخ به آنها، مطرح گردیده است

در باب سوم، در سه فصل، ابتدا احادیث نزول قرآن بر هفت حرف بررسی شده و سپس، ضمن اشاره به مراد از «الأحرف السبعة» در این روایات، این موضوع مورد نقد و بررسی قرار گرفته است

باب چهارم، به مباحث مربوط به علم قرائات اختصاص یافته و از جمله مهم‌ترین موضوعات مطرح‌شده در آن، می‌توان به تفسیر مفهوم قرائات، قرائات هفت‌گانه، ضوابط قرائات صحیح، صاحبان هفت قرائت مشهور، انواع قرائات از لحاظ سنت و فرق میان «الأحرف السبعة» و قرائات هفت‌گانه

در جلد سوم، در باب اول، در شش فصل، مطالبی پیرامون تفسیر و تأویل قرآن کریم، مطرح شده است. در این باب ابتدا چگونگی پیدایش علم تفسیر و تطور این دانش در دوران پیامبر(ص)، صحابه، تابعین و تابعین تابعین و تدوین تفسیر مورد بحث و بررسی قرار گرفته و سپس انواع تفسیر نزد اهل سنت، باطنیه و شیعه، معرفی شده است. در پایان، به بحث پیرامون علوم و قواعدی که مفسر در تفسیر بدان نیاز دارد و تفسیر وجوه و نظایر و غریب القرآن، پرداخته شده است

باب دوم، به ترجمه قرآن اختصاص یافته و ابتدا معنای ترجمه توضیح داده شده و سپس مطالبی در مورد انواع ترجمه، حکم ترجمه قرآن و حکم نماز با زبانی غیر از زبان عربی، مطرح گردیده است

در باب سوم، موضوع اعجاز قرآن، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در این باب، ابتدا به تعریف معنای اعجاز پرداخته شده و سپس وجوه اعجاز (از جمله اعجاز به صرفه، نظم غریب، سلامت لفظ، معانی دقیق، علوم، غیبیات، هیبت، بقاء، اقبال به آن، بلاغت، فصاحت، سلاست اسلوب و...) و انواع اعجاز قرآنی شامل اعجاز لغوی، علمی، تشریعی و غیبی، تعریف شده است

در آخرین جلد، در نوزده مبحث، با استفاده از آیات و روایات، مباحث و مطالبی پیرامون پاره‌ای از علوم قرآنی مطرح گردیده است. برخی از مهم‌ترین موضوعات مطرح‌شده در این جلد، عبارتند از: فضایل قرآن؛ خواص قرآن؛ آیات و سوره‌ها؛ محکم و متشابه؛ عام و خاص؛ مطلق و مقید؛ مجمل و مبین؛ منطوق و مفهموم قرآن؛ وجوه مخاطبات قرآن؛ امثال، جدل، مجاز و کنایات در قرآن؛ مبهمات قرآن؛ اسامی و کنایات و القاب مذکور در قرآن (از جمله اسماء انبیا و رسولان، صحابه، گذشتگان، زنان، کفار، جن، قبایل، اقوام، اصنام، شهرها، بقاع، مکان‌ها و کوه‌ها، نجوم و کواکب، پرندگان و...)؛ مفردات قرآن و علوم و دانش‌های موجود در قرآن و...

وضعیت کتاب

فهرست مطالب و منابع و مصادر مورد استفاده هر جلد، در انتهای همان جلد آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به ترجمه برخی از اعلام مذکور در متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.