دیوان نثار شیرازی

‏دیوان نثار شیرازی
پدیدآوران	نثار شیرازی، محمد بن علی‌بابا (نويسنده) طاووسي، محمود (مصحح)
عنوان‌های دیگر	ديوان
ناشر	نويد
مکان نشر	ايران - شيراز
سال نشر	مجلد1: 1384ش,
شابک	‎964-358-318-X
موضوع	شعر فارسي - قرن 13ق.
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏7461‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9

دیوان نثار شیرازی، مجموعه اشعار محمد بن علی‎بابا، متخلص به نثار شیرازی است که با تنظیم و تصحیح محمود طاووسی، به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مصحح آغاز شده و در تنظیم شعرها، چنان‎که مرسوم است، به ترتیب الفبای قافیه و یا ردیف آنها نظر بوده و در دسته‎بندی نیز نخست قصیده‎ها و به دنبال آن، غزل‎ها و سپس مثنوی‎ها و مسمط و مخمس ترکیب و ترجیع‎بندها و در پایان نیز قطعه‎ها و رباعی‎ها که تعداد آنها زیاد نیست، آورده شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا شرح ‎حال نویسنده ذکر گردیده و در ادامه، به بیان ویژگی‎های شعر وی و چاپ کتاب، پرداخته شده است.

نثار در شعر بیشتر قصیده‎سراست؛ به‎طوری‎که در دیوان حاضر، حدود یک‎صد قصیده از وی آمده است؛ درحالی‎که تنها نوزوده غزل دارد. قصاید وی همچنان‎که رسم شاعران دوره قاجاریه است، بیشتر در مدح پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) و ائمه اطهار(ع) و یا ستایش بزرگان روزگار شاعر است.

پس از قصیده، طبع وی بیشتر تمایل به قطعه دارد، اما چند مثنوی کوتاه و تعدادی مخمس و ترکیب‎بند و ترجیع‎بند و مطایبه و هجونامه نیز دارد. از لحاظ مطایبه و هجو، نثار از معدود شاعرانی است که در این کار، ید طولایی دارد و به هیچ‎کس رحم نکرده است؛ از وزیر مملکت فارس «مستشارالدوله» گرفته تا امام جمعه وقت و متولی آستانه حضرت شاه‎چراغ، همه را با تیغ برنده هجو خود، مورد انتقاد و هجوم قرار داده است.

نثار در قصیده‎سرایی از انوری، مسعود سعد و دیگر شاعران کهن پیروی کرده و در مواردی قدرت و توانایی شگرفی از خود بروز داده است. روی‎هم‎رفته، وی شاعری است توانا، زبان‎آور با محفوظات واژگانی عربی و فارسی بسیار. در اشعار خود با قدرت بسیار در برابر عمال جور ایستاده و با زبان تند و تیز خود، آنان را مورد حمله قرار داده است؛ برخی را با عناوینی مانند مبرزالدوله یاد کرده و در برابر کسانی چون ظل‎السلطان و دیگر قدرتمندان چنان ایستادگی کرده و لب به انتقاد گشوده که در آن دوره ظلم و استبداد، نشان تهور و پردلی بسیار اوست.

در شعرهای نثار بسیاری از وقایع فارس مورد بحث قرار گرفته که از نظر بررسی اوضاع اجتماعی آن روزگار منطقه، مفید فواید بسیار تاریخی است. قصیده‎ای درباره قحطی و کمبود و گرانی گندم و نان و اعتراض و آشوب مردم به انتصاب قوام‎الملک شیرازی به پیشکاری حکومت نظام‎السلطنه صاحب اختیار دارد که نتیجه آن اعتراض‎ها، به‎طوری‎که در شعر صراحت دارد، به عزل و اخراج قوام‎الملک از فارس منتهی می‎شود و اقدام حکومت به وارد کردن گندم برای مبارزه با قحطی. این قصیده که با مطلع:

راستی را کس نمی‎داند که میر کامکار

از کجا برد این همه تدبیر و حکمت را به‎کار

و سرانجام:

هم قوام‎الملک را چندی برای مصلحت		کرد در امر حکومت از تفضل پیشکار
این خبر چون منتشر گردید از غیرت فتاد		در روان خاص و عام شهر از هر سو شرار

که این قصیده در یک‎صدوسه بیت جریان آن وقایع را بازگو می‎کند.

نثار گاهی در قصیده‎های خود، تنها به ذکر وقایع بسنده نمی‎کند و نه‎تنها از حکومت، که به انتقاد از شاه نیز می‎پردازد. در قصیده‎ای نسبت به انتصاب بی‎مورد حکمرانانی چون مستشارالملک پرداخته، وی را مبرزالوزرا خوانده و به شکلی بسیار گویا، به پادشاه اعتراض کرده است:

وزیر مملکت فارس مستشارالملک

اگر به مسند جم تکیه کرده است رواست

و ادامه می‎دهد:

چه مستراح به ملک و چه متشار به ملک		به ملک حاصل هر دو عفونت است و وباست
تو شاه بین که مر او را وزیر خواند و نگفت		که هر سفیه نه اندرخور وزارت ماست
مشام شاه گرفته است ورنه می‎فهمید		که این کثافت سربسته مبرزالوزراست

این شعر سی بیت می‎باشد.

در جایی دیگر و انتقادی دیگر، به شاه معترض می‎شود که چرا در مدت یک سال، دو حاکم را در فارس منصوب و عزل می‎کند؛ درحالی‎که هنوز مرکب امضای انتصاب نخستین، خشک نشده است:

زکارهای شه و وضع ملک‎داری او		دلم شکسته شد و خاطرم ز غصه ملول
کس از ملوک ندیدم چو او که در شش ماه		کند دو حاکم منصوب خویش را معزول
همه خرابی ملک و همه تباهی خلق		ز نیت بد سلطان بود به نزد عقول
ملک شبان و رعیت رمه است و دشمن گرگ		رمه به حفظ شبان است روز و شب مشغول
شبان این رمه را در هلاک رمه خویش		چو گرگ گرسنه بینم همی حریص و عجول

خواننده خوب می‎داند که در آن عصر استبداد، کسی که شاه را «گرگ گرسنه» به این صراحت بخواند، باید از جان خویش گذشته باشد و از این قبیل سخنان تند و انتقادی و متهورانه در دیوان نثار کم نیست و همین سخنان بوده که سبب بی‎اعتنایی حکام و دربار نسبت به وی گردیده است.

شعاع‎الملک نوشته است: «الحق در قصیده‎سرایی، عنصری عصر بود و در هجایی، جامه اشعار سوزنی از قامتش قصر. اشعار زیادی گفته و گوهرهای نادره سخن را بسیار سفته». که البته هیچ به موضوعات محتوای شعرهای نثار اشاره‎ای نکرده است.

نثار با بیشتر بزرگان فارس نیز آشنایی و رفت و آمد داشته که به مناسبت‎های گوناگون، گاهی به مدح برخی از آنان پرداخته است. البته نثار بیشترین توصیف‎ها و مدح‎ها را برای کلب‎علی‎خان والی رامپور سروده است. نام برخی از این افراد که شاعر در توصیف آنان شعری سروده است، عبارتند از: معتمدالدوله فرهادمیرزا، ناصرالدین شاه قاجار، نواب علاءالدین‎خان هندی، آسوده شیرازی، احمد وقار شیرازی، میرزا علی‎نقی حکیم‎الممالک، شیخ‎الاسلام فارس، فرمان‎فرما، رکن‎الدین، یحیی‎ خان مشیرالدوله، حاجی میرزا حسین ‎خان، میرزا هدایت‎الله وزیر دفتر، احمد خان مؤیدالملک، میرمحبوب‎علی‎خان هندی، مشتاق‎علی‎خان، امین‎السلطان و مظفرالدین‎میرزا ولیعهد که در فهرست قصاید کتاب، به این مدیحه‎ها و صفحاتی از کتاب که این اشعار در آنها درج شده، اشاره شده است. البته در کنار این مدح‎ها، شاعر انتقادهای سخت و مطایبه‎ها و گاه هجویه‎هایی نیز برای برخی از شخصیت‎ها سروده که در دیوان حاضر، آورده شده است و همه را می‎توان در فهرست شعرها دید و در کتاب بدان‎ها دست یافت.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده است.

مصحح کتاب سعی کرده است تا در بازنویسی شعرها، رسم‎الخط امروزی رعایت شود و ازآنجاکه شاعر، واژگان مهجور بسیاری را در شعرهای خود به‎کار برده، تا آنجا که ممکن بوده، برخی معنای واژگان را در زیرنویس آورده است. همچنین شاعر بسیاری از واژه‎های گویش‎های محلی فارسی، بوشهری و... را در شعرهای خویش به‎کار برده است که هم نشان‎دهنده توانایی وی در به‎کار بردن آنهاست و هم شاید مشکلی برای خواننده، که باز تا آنجا که می‎شده معنی برخی از آنها نیز در زیرنویس آورده شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.