سفينة النجاة (قمی)

سفينة النجاة

نام کتاب	سفينة النجاة
نام های دیگر کتاب	درسهايي از عقايد و اخلاق
پدیدآورندگان	قمي، محمدطاهر بن محمدحسين (نويسنده) درگاهي، حسين (مصحح) طارمي، حسن (تصحيح و توضيحات)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏211‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏8‎‏س‎‏7
موضوع	عرفان - متون قديمي تا قرن 14 کلام شيعه اماميه - قرن 11ق.
ناشر	نيک معارف
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1373ش ,
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE24218AUTOMATIONCODE

سفينة النجاة، اثر ملا محمدطاهر قمی، کتابی است به زبان فارسی که به عقاید شیعه و ارائه برنامه‎های اخلاقی پرداخته است. نویسنده، این کتاب را در سال 1053ق، نوشته است و بنا بر آنچه در «الذريعة» آمده، هدف مصنف از نگارش این کتاب، ارائه عقاید اسلامی و ایجاد باورهای قلبی از طریق‎ دستورات‎ و برنامه‎های اخلاقی بوده است.

این اثر توسط حسین درگاهی و حسن طارمی مورد تحقیق قرار گرفته و منتشر شده است.

ساختار

کتاب دارای پیشگفتار محققان، مقدمه مؤلف و دوازده باب است. پنج باب آن به اصول عقاید و ابواب دیگر در موضوعاتی همچون جبر و تفویض، بداء، یقین، محبت، معالجه امراض قلبی با ذکر موت و مطالب متفرقه دیگر تنظیم شده است. در پایان نیز تعلیقاتی بر برخی از مطالب کتاب توسط محققان نگاشته شده است.

نویسنده، مباحث کتاب را با رباعیاتی آغاز نموده، سپس آنها را شرح و توضیح داده است.

گزارش محتوا

در پیشگفتار، ترجمه نویسنده و مطالبی پیرامون تحقیق کتاب ارائه شده است.

مصنف در این اثر، مجموعه‎ای از رباعیات خود را که در مسائل و معانی اعتقادی شیعی و مخالفین شیعه است، شرح کرده است؛ همان رباعیاتی که در بعضی رسائل و کتب مصنف، مانند «ترجمه تنبيه الراقدين»، «تحفه عباسی» و «تحفة الأخيار» بیش‎وکم به‎مناسبت آورده شده‎اند.

وی در این کتاب راه رسیدن به معرفت خدای متعال را که اساس ایمان است، می‎نمایاند و کلید تخلق به اخلاق الله را ارائه می‎دهد و متذکر مجملی از مسائل مطروحه در اصول اعتقادات شیعی شده و متعرض اقوال مخالفین مکتب اهل‎بیت(ع) می‎گردد. او خود در رساله الفوائد الدينية می‎نویسد: ما در کتاب تحفة الأخيار و عطیه ربانی و سفينة النجاة، بیان طریق تحصیل مقام اولیاءالله کرده‎ایم.

اولین رباعی که نویسنده، به شرح آن پرداخته، در موضوع توحید است. وی در این‎باره می‎گوید: شرط خداشناسی، خودشناسی است:

آن است خدا که طرح عالم انداخت		در یک کف خاک جثه آدم ساخت
خود را بشناس تا شناسی حق را		حق را بشناخت هرکه خود را بشناخت

ایشان در توضیح بیت دوم این رباعی می‎گوید: این بیت ناظر به حدیثی از اصحاب عصمت است؛ آنجا که فرمود: «من عرف نفسه فقد عرف ربه»؛ «هرکه شناخت خود را، شناخت پروردگار خود را». سپس چنین شرح می‎دهد: هرکه به مداومت، یاد مرگ نماید، مستی غفلت از سرش بیرون رود و چشم دلش وا شود و خود را بشناسد و بداند که قبل از این، چه بوده و در رحم به چه عنوان تربیت یافت و پروردگار چگونه اسباب ضروری از چشم و گوش و زبان و دست و پا و غیر آن به وی عنایت فرمود و از آن ظلماتش به چه عنوان صحیح و سالم بیرون آورد و در عرض این مدت، چه احسان‎ها نظر به وی کرد و... پس در این حال خود را بنده‎ای داند آزاد نکرده و مسافری شناسد قصد اقامت نکرده... و چون خویشتن را چنین شناسد، خدای خویش را بشناسد و حاضر و ناظرش بیند و مطلع بر باطن و ظاهرش داند... .

محمدطاهر قمی می‎گوید: در ذات خداوند نباید تفکر نمود؛ زیرا موجب الحاد می‎شود. سپس به تقسیم صفات خداوند به ثبوتیه و سلبیه می‎پردازد و درباره صفات سلبیه می‎گوید: آیه کریمه ليس كمثله شيء، متضمن جمیع صفات سلبیه است؛ پس کسی که به‎ مقتضای آیه کریمه اعتقاد نماید که چیزی مثل و مانند حق‎ تعالی نیست، اعتقاد به جمیع صفات سلبیه نموده است و او را حاجت به دلیل دیگر نیست.

چهار باب بعدی کتاب، درباره عدل، نبوت، امامت و معاد است که نویسنده هرکدام را به‎صورت مختصر توضیح می‎دهد.

اولین دو بیتی از باب معاد این است:

گویی که چه مُردی نشوی زنده دگر		گویا که تو را نیست ز خود هیچ خبر
هر شب میری و هر سحر زنده شوی		چون صور سرافیل بود باد سحر

ایشان در معنا و شرح این رباعی می‎گوید: حضرت حق سبحانه و تعالی برای رفع تعجب در حشر و نشر، نوعی کرده که در هر روز و شب مردمان مشاهده حشر و نشر می‎کنند. چون شب شود، مردمان همه بمیرند و چون باد سحر که به‎منزله صور است بوزد، مردمان شروع در زنده شدن کنند تا طلوع آفتاب همگی زنده شوند.

باب بعدی کتاب درباره جبر و اختیار است. نویسنده، معتقد است که کسانی چون جهمیه، اشعریه و معتزله درباره جبر و تفویض از سفینه نجات اهل‎بیت تخلف نموده‎اند و در دریای ضلالت غرق گشته‎اند. در این ‎بین جهمیه این اعتقاد دارند که بنده هیچ قدرت ندارد، بلکه هر فعلی از بنده ظاهر می‎شود فعل خداست. نویسنده درباره آنان می‎گوید: قبح این مذهب در مرتبه‎ای است که بر مجانین و صبیان پوشیده نیست و نقل است که علاف (ابوهذیل محمد بن هذیل علاف) که از فضلای معتزله است در حق بِشر که از فضلای جبریه است، می‎گفته که الاغ بِشر، عاقل‎تر است از بِشر؛ زیراکه الاغش هرگاه به جویی برسد و داند که مقدورش هست جستن، می‎جهد و اگر داند که مقدورش نیست، نمی‎جهد؛ پس الاغ بشر، فرق میان فعل مقدور و غیر مقدور خود کرده و بشر این فرق نکرده.

اهل تفویض نیز سه طایفه مفوضه، مصوبه و معتزله هستند و قول هر سه باطل است و مذهب حق این است که بنده، فاعل فعل خود است و آنچه می‎کند از خیر و شر، قضا و قدر اختیاری و مشیت و اراده غیر حتمی الهی بدان تعلق گرفته است و طاعت را به توفیق می‎کند و معصیت را به خذلان.

ابواب بعدی کتاب درباره بدا، یقین، اخلاص، فضل محبت الهی و طریق تحصیل آن، معالجه امراض دل (عقل) به جلاب ذکر موت و رباعیات متفرقه‎ای‎ که بر بیشتر آن‎ها شرحی نوشته نشده است.

در پایان کتاب ده تعلیقه توسط مصححان بر برخی از مطالب کتاب آمده است که از جمله آن‎ها است: تعلیقه شهید ثانی بر روایت «الدنيا مزرعة الآخرة»، تعلیقاتی با عنوان انواع تفکر و آثار آن، انواع طرق معرفی خداوند متعال، اشاعره و معتزله، دو تعلیقه درباره امام زمان، تعلیق‎هایی در لزوم دشمنی با دشمنان امیرالمؤمنین(ع)، تعلیقه در موضوع دنیا در برابر آخرت و ذکر موت و در پایان تعلیق‎هایی پیرامون برخی از آرای عرفا.

وضعیت کتاب

محققان در تصحیح این اثر تنها از یک نسخه موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران استفاده برده‎اند. آنان می‎گویند: در تصحیح ابیات، از کتاب‎های تحفة الأخيار و شش رساله فارسی استفاده گردیده و سعی بر آن بوده که مجملات مطالب کتاب با افزودن پاورقی و تعلیقه جبران شود. از جمله تعلیقات، رساله‎ای است از شهید ثانی در شرح حدیث نبوی «الدنيا مزرعة الآخرة» که نسخه‎هایی از آن در کتابخانه دانشکده الهیات تهران، کتابخانه آیت‎الله گلپایگانی و کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.

تصحیح این اثر در 18 جمادی‎الاولی 1406ق (نهم بهمن 1364)، در شهر قم به پایان رسید و در سال 1370ش، اولین نسخه آن منتشر شد.

منابع مقاله

1. پیشگفتار، مقدمه و متن کتاب.
2. کرباسچی، محمدمهدی و همکاران (محمدهادی ملازاده، فهیمه جعفری)، «نقد تبیین حکما از مسئله اختیار در اندیشه ملا محمدطاهر قمی»، مجله سفینه، شماره 52، پاییز 1395.

پیوندها

مطالعه کتاب سفينة النجاة (قمی) در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور