أقرباذين القلانسي
| نام کتاب | أقرباذین القلانسي |
|---|---|
| نام‌های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | بابا، محمد زهیر (محقق)
قلانسی سمرقندی، محمد بن بهرام (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | QK 99 /ق8الف7 |
| موضوع | پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
گیاهان دارویی - دایرةالمعارفها - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | معهد التراث العلمي العربي، منشورات جامعة حلب |
| مکان نشر | حلب - سوریه |
| سال نشر | 1403 هـ.ق یا 1983 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE15853AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
اقرباذين القلانسى تألیف محمد بن بهرام قلانسى سمرقندى (متوفى بعد 590ق) با عنوان قرابادين به نحوه ساخت و معرفى داروهاى مركب در طب سنتى اختصاص دارد. اين اثر يكى از مهم‌ترين تأليفاتى است كه در اين زمينه به زبان عربى نگارش يافته است و شايد بتوان آن را تا قرن پانزدهم كامل‌ترين قرابادين دانست و تنها دراين‌باره با بعضى از تحقيقات طبيب اندلسى ابوالقاسم زهراوى قابل مقايسه است.
وى انگيزه‌اش را از تأليف اين اثر چنين بازگو مى‌كند: «آنچه مرا به نگارش اين اثر برانگيخت اين بود كه ديدم بيشتر قرابادين‌ها پر است از نسخه‌ها و تركيباتى كه بسيار كم به آنها نياز مى‌شود. علاوه بر اين كه تهيه بسيارى از آنها سخت است و مفردات آنها در دسترس نيست. همچنين در آنها بدل ادويه، اوزان و مقادير آنها، مطالب و نكات سودمند عملى مثل شيوه احراق، تحميص، غسل، تسويل، روغن‌گيرى و مانند آن مطرح نشده است. همچنين در اين نگاشته بسيارى از نسخ ساخت داروها نيز كه بسيار به آنها احتياج است و شيوه ساخت آنها نيز آسان است، ذكر نشده است.
ساختار
اين اثر مشتمل بر يك مقدمه تحقيقى از محقق کتاب، مقدمه مؤلف و 49 باب تدوين است كه در هر باب تعدادى از داروها در يك يا چند موضوع بيان شده است.
مؤلف در رعايت امانت بسيار محتاط بوده و مطلبى را بدون گزارش منبع آن نقل نمى‌كند. هر چند در مقدمه نيز اين نكته را متذكر شده كه اين کتاب برگرفته از متون و منابع مهم طب سنتى است. اين منابع عبارتند از: قانون ابن سينا، حاوى و منصورى تأليف رازى، ذخيره تأليف ثابت بن قره، كفايه نگاشته ابن مندويه، فردوس الحكمة تأليف مسيحى و نسخه‌هايى از صاعد مهنى، قوام‌الدين و شرف الزمان مارستانى.
گزارش محتوا
قرابادين قلانسى مجموعه‌اى در مورد داورهاى مركب در كنار بسيارى از اطلاعات سودمند پزشكى است و اين نشانگر چيرگى او در علم پزشكى و نيز آشنايى و تتبّع فراوان او در منابع متعدد است، چرا كه بسيارى از اين اطلاعات تنها به صورت پراكنده آن هم در متون قديمى قابل دسترسى است و اين امر براى هر كسى مقدور نمى‌باشد.
امتياز ارزنده ديگر اين کتاب اين است كه مؤلف در تركيب ادويه، مفرداتى را ذكر مى‌كند كه عموم مردم به راحتى بتوانند به آنها دسترسى داشته باشند نه آن كه تنها قصد نگارش نظريه‌هاى غيرعملى داشته باشد.
کتاب با مقدمه محقق آغاز شده است. وى در اين مقدمه پس از ذكر تاريخچه‌اى در موضوع قرابادين، درباره کتاب و شيوه تحقيقى خود در اين اثر مطالبى را بيان كرده است.
نويسنده پس از مقدمه‌اى كوتاه درباره انگيزه‌اش از نگارش کتاب و فهرست مطالب، در ابتداى کتاب به كليات داروسازى اشاره مى‌كند؛ مسائلى از قبيل برداشت و ذخيره ادويه در داروسازى، احكام سوزاندن و غسل داروها، استخراج روغن، مدت ماندگارى داروها و شدت اثر آنها از جمله مسائل مطرح شده در شانزده باب اول اين اثر است. ابواب بعدى کتاب به انواع داروها و شيوه ساخت آنها اختصاص دارد. البته گاه مؤلف تنها داروها را بر اساس نوع ساخت در كنار هم قرار مى‌دهد مثل: مبحث حبوبات و يا لعوقات و يا سفوفات و گاه ابواب بر اساس خواص آنها تدوين يافته است مانند: باب سى‌ام كه به داروهاى رعاف اختصاص دارد و يا باب چهل‌ودوم كه در مورد داروهايى است كه باعث قطع شهوت مى‌شود. ابواب آخر کتاب نيز در مورد تركيب مواد نيست، بلكه در آنها به نكات سودمند استطرادى اشاره مى‌شود.
در ابواب چهل‌وپنجم و چهل‌وششم کتاب به ترتيب درمان مسموميت‌ها و مفرداتى كه مى‌تواند جايگزين مفردى ديگر شود بيان شده است.
باب چهل‌وهفتم به شرح و توضيح مقاييس و اندازه‌هايى اختصاص دارد كه در دوران‌هاى گذشته مورد استفاده قرار مى‌گرفته است از قبيل اوقيه، استار، قسط رومى، قسط مصرى.
باب چهل‌وهشتم اين اثر در مورد شيوه دفع حشرات موذى و گزنده با كمك ادويه است.
آخرين باب اين اثر نيز به بررسى خواص عجيب و غريب اشياء اختصاص دارد. در اين باب مؤلف مفردات گوناگونى را به ترتيب حروف الفبا ذكر كرده و بر اساس منابع موجود، خواصى شگرف براى آنها بيان نموده است.
وضعيت کتاب
اين کتاب بر اساس پنج نسخه خطى و به همت دكتر محمد زهير بابا تصحيح و تحقيق شده و در سال 1403ق توسط معهد التراث العلمى العربى دانشگاه حلب (سوريه) در به چاپ رسيده است.
محقق علاوه بر تصحيح متن کتاب، مقدمه‌اى درباره زندگانى مؤلف و جايگاه اين اثر نگاشته است. همچنين در آخر کتاب چندين فهرست همراه با معادل لاتين تدوين كرده است. اين فهرست‌ها عبارتند از: فهارس گياهان و مفردات، داروها، ادوات داروسازى، و اوزان و مقاييس.
پاورقى‌هاى اين اثر بيشتر به اختلاف نسخ و گاه توضيح لفظ يا عبارتى اختصاص دارد.
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب