سفر در ایران
| نام کتاب | سفر در ایران |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | اعتماد مقدم، منوچهر (مترجم)
دروویل، گاسپار (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 1325 /د4س7 |
| موضوع | ایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق.
ایران - سیر و سیاحت - قرن 13ق. |
| ناشر | شباويز |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1370 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE11225AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى كتاب
"سفر در ايران" ترجمه سفرنامه گاسپار اثر دروويل گاسپار است كه توسط آقاى منوچهر اعتماد مقدم به فارسى ترجمه گشته است. سفرنامه او به جز دو سه فصل كوتاه كه به اوضاع نظامى و سياسى ايران و دربار فتحعلى شاه و اقدامات عباس ميرزا اختصاص يافته، اكثر فصول دربار فرهنگ و زندگى و باورها و آيين‌هاى مردم ايران است. به همين دليل، ارزش كتاب به عنوان يك متن مردم شناختى و جامعه شناختى و فرهنگ شناسى بسيار بيشتر از جنب تاريخى و سياسى است. اين رويكرد دروويل به موضوع كتابش آگاهانه بوده است.
ساختار كتاب
ترجمه اين كتاب شامل 38 فصل و يك ضميمه دربار جغرافياى منطقه مى‌باشد.
گزارش محتوا
گاسپار دروويل، صاحب منصب نظامى فرانسوى، در سال 18121813م. / 1190ه.ق، در پانزدهمين سال سلطنت فتحعلى شاه قاجار و پس از دور اول جنگ‌هاى ايران و روسيه كه منجر به قرارداد گلستان شد، به ايران سفر كرد. او در گروه ژنرال گاردان بر اساس قرارداد فين كنشتاين به ايران آمد؛ اما پس ناكام ماندن تلاش‌هاى گاردان در اثر كارشكنى‌هاى انگليسى‌ها، سرهنگ سواره نظام گاسپار دروويل؛ به طور خصوصى به استخدام دولت ايران درآمد. او در سازمان دادن ارتش ايران نقشى اساسى داشت.
وى در ابتداى كتاب تصريح مى‌كند كه نه قصد نوشتن تاريخ ايران را دارد و نه مى‌خواهد به شرح اوضاع و احوال و امكنه بپردازد، دربار وضع جغرافيايى و محصولات كشاورزى و امور بازرگانى نيز به اختصار اشاره كرده است، در عوض به شرح عرف و عادات ساكنان ايران پرداخته است. بنابراين اهمت سفرنامه دروويل از آن رو است كه تصويرگر صحنه‌هاى فراوانى از زندگى مردم در عصر قاجار است. اگر چه اطلاعات او در هر زمينه، مختصر است؛ اما وجوه متنوع و متعددى از حيات طبقات مختلف اجتماعى ايران، از ساختمان‌ها و عمارات گرفته تا خلق و خو و عادات مردم، از زندگى عادى مردم كوچه و بازار تا حرمسراى ثروتمندان و دربار شاه قاجار، از عقايد و باورها تا آيين‌ها و عادات، از فضاهاى عمومى تا مكان‌هاى خصوصى، اطلاعات پردامنه‌اى به دست مى‌دهد. ماجراهايى كه دروويل در مورد فتحعلى شاه ذكر كرده، دريچه‌اى است، به اوضاع دربار ايران.
كتاب از صفحه نخست با متن اصلى آغاز مى‌شود و فاقد مقدم ناشر يا مترجم است. همچنين در مورد چاپ‌هاى قبلى يا موضوع كتاب و گزارش‌گر فرانسوى آن هيچ توضيحى وجود ندارد و خواننده در مورد مأموريت نويسنده و زمان و مسير و علل سفر او هيچ اطلاعى به دست نمى‌آورد.
دروويل كه در سازمان دادن و آموزش ارتش ايران شركتى فعال داشت، بعدها حاصل مشاهدات خود در ايران را در كتابى تحت عنوان همين سفرنامه، براى آيندگان به يادگار گذاشت. سفرنامه وى براى نخستين بار به سال 1819م در سن پطرزبورگ روسيه در 150 نسخه و به بهاى گزافى معادل سيصد روبل چاپ و نشر يافت. نسخه‌اى از اين كتاب، به طور تصادفى به دست يكى از ناشران فرانسوى در پاريس مى‌افتد كه بعد از مطالعه آن به اين نكته پى مى‌برد كه محتوى مطالب پر ارزش و دقيق درباره عرف و عادات، وضع حكومت و ارتش و سازمان‌هاى ديگر ايران است.
دروويل با مشاهده تغييرات شگرف و ضع نظامى ايران در ابتدا بر آن بوده است كه به بررسى سازمان‌هاى لشكرى اين كشور بپردازد؛ اما با عنايت به اين كه چنين موضوعى تنها براى عده‌اى معدود جالب توجه و قابل استفاده خواهد بود، تصميم مى‌گيرد كه نقش ديگرى زده و فكر اساسى تخستين خود را در فصلى از فصول كتاب جامع‌ترى كه به رشته تحرير در مى‌آيد، بگنجاند.
از آن جا كه دروويل هدف خود را از نوشتن سفرنامه‌اش نه پرداختن به تاليف مجدد تاريخ ايران و نه بيان وضع جغرافياى و محصولات كشاورزى و امور بازرگارنى ايران، مى‌داند، از همين رو وجهه همت خويش را بررسى وضع زندگى ايرانيان، مردم شناسى، آداب و رسوم، عقايد، عادات رفتار، شعر و ادبيات، هنرهاى ديگر مردم ايران، وضع حكومت، ارتش و سازمان‌هاى ديگر قرار داده است و بر خلاف آنان به اوضاع و تاريخ سياسى ايران محدود مى‌شود، وى به بررسى ويژگى‌هاى زندگى مردم ايران در عصر قاجار پرداخته و تصويرى جاندار از آن روزگار ترسيم نموده است.
در فصل اول سفرنامه درباره، وضع كنونى ايران و بررسى عهدنامه گلستان آمده است كه پس از مرگ آقا محمدخان قاجار هنگامى كه برادرزاده‌اش فتحعلى شاه بر اريكه سلطنت تكيه زد، جاى جاى سرزمين ايران، به استثناء شيراز و چند شهر ديگر فارس و عراق عجم، بوى ويرانى مى‌داد.
ديدگاه دروويل در مورد آب و هوا و خلق و خوى مردم ايران، در فصل دوم عرضه مى‌شود.
گاسپار دروويل كه در دوره‌ى فتحعلى‌شاه به ايران آمده، در سفرنامه‌اش مى‌نويسد:
«تمام مردم ايران به شاه تعلق دارند و شاه به هر طريقى كه ميل دارد، با آن‌ها رفتار مى‌كند. هر ايرانى به غلامى شاه مباهات مى‌كند،به طورى كه عنوان قلى (برده) ضميمه‌ى اسم بسيارى از بزرگان است. پادشاه همچنين از آن‌ها كه ناراضى است، سلب مالكيت مى‌كند و اموالشان را به زيردستان خود مى‌بخشد. او مى‌تواند به ميل خود، هر دختر و زنى را به هر طبقه‌اى كه تعلق داشته باشد، تصاحب كند.»
دروويل پس از معرفى كوتاه ايالت‌هاى نه گانه ايران، در دوره قاجار (شامل آذربايجان، گيلان، مازندران، عراق عجم، فارس، خوزستان، لرستان و کرمان)، مرورى گذرا بر تاريخ ايران تا زمان فتحعلى شاه مى‌افكند و مشاهدات و يادداشتهاى خود را به شرح زير ادامه مى‌دهد:
وضع ايران در زمان سفر و بررسى عهدنامه گلستان، آب و هوا و خلق و خوى مردم ايالات مختلف ايران، مردان و زنان ايرانى (پوشاك، چهره و آرايش و خوى و خصليت آن‌ها)، گرمابه‌هاى ايرانى (معمارى، اعمال، آداب، وسايل و مواد نظافت)، اهل حرم، زنان عقدى، كنيزكان و كار و سرگرمى آنان (توصيف حرمسرا، رفتار مردان و زنان و فرزندان در حرمسرا، آرايش زنان)، بناهاى ايران (معمارى شهرها و ساختمان‌ها، مصالح ساختمانى، قلعه‌ها و حصارها، فضاهاى خانه‌ها، آب حوض، حياط، تالارها و اطاق‌ها)، كاروانسراها ( معمارى، كاركردها، بانيان، راهزنى)، بازارها (معمارى، آداب داد و ستد، نظام امنيت بازار، نظارت بر داد و ستد، داروغه و عسس)، اغذيه و مشروبات ايرانى (پلو، آبگوشت [شوربا]، خورش، كباب، نيمرو، لبنيات، ميوه، آب‌ميوه، يخ)، ضيافت و آداب غذاخوردن (آداب پذيرايى، شيوه غذا خوردن، ظروف غذا)، مراسم نامزدى و عروسى (شيو انتخاب همسر و پيرزنان واسطه، مهريه و مراسم نامزدى، مراسم عقد و عروسى)، طلاق و شرايط زنان بيوه (قوانين طلاق كه عموماً شرعى است، سه طلاقه شدن و شرايط رجوع زن به همسر قبلى، حق سرپرستى فرزندان طلاق، سرنوشت زنان بيوه و حقوق آن‌ها)، مذاهب متنوعه در ايران (رسميت دين اسلام و مذهب شيعه، زرتشتيان، ارامنه، شرايط زندگى ارامنه، آداب مذهبى ارامنه، نسطورى‌ها و تمركز آن‌ها در كردستان، خصوصيات نسطورى‌ها، آداب و باورها و عقايد نسطوريان، يهوديان)، روز جمعه و عبادات ( آداب روز جمعه، آداب نماز خواندن، نظافت و شرايط عبادت، زيارت قبور و مراسم عزادارى درگذشتگان)، روحانيون، حاجيان، دراويش و فقرا (احترام روحانيون و حل و فصل اختلافات مردم، قرآن و استخاره، محاكم شرعى، مدارج و عناوين مقامات روحانى شامل: شيخ‌الاسلام، مجتهد يا بيوك آقا،آخوند و ملا و وظايف آن‌ها، شأن و منزلت سيدها و وجوهاتى كه دريافت مى‌نمايند، حاجى‌ها، مشايخ و دراويش، كارهاى خارق‌العاده دراويش، اخلاق و خصلت درويشان، وضعيت گدايان و فقرا)، همچنين از آداب بعضى از ايام سال اين كشور؛ مانند نوروز، رمضان و محرم (جشن بزرگ نوروز، مراسم سلام عام در دربار، رد و بدل هديه، مراسم خلعت دادن شاه به فرزندان و حكام ايالات، آداب ماه رمضان و روزه گرفتن، آيين‌هاى سوگوارى ماه محرم، دسته‌هاى عزادارى و نمايش‌هاى تعزيه) سخن مى‌گويد.
دربار فتحعلى شاه و زنان وفرزندان او، شاهزاده عباس ميرزا وليعهد ايران (انتخاب عباس ميرزا از سوى آقا محمد شاه قاجار به جانشينى و تأييد آن از سوى فتحعلى شاه؛ روحيات و اخلاق و منش عباس ميرزا؛ اصلاحات نظامى عباس ميرزا در ارتش و آموزش‌هاى او؛ ديدگاه‌ها و اقدامات عباس ميرزا؛ زنان و فرزندان شاهزاده؛ مهارت‌هاى جنگى و اخلاق نظامى عباس ميرزا؛ شمايل و چهره و پوشاك شاهزاده؛ روحى نوگرايى و اصلاحات در عباس ميرزا) سخن مى‌گويد.
در فصلى از كتاب، قوانين و دستگاه قضايى (قدرت نامحدود و مالكيت بى حد و حصر پادشاه؛ دستگاه ساده قضايى و احكام شرعى؛ وظايف داروغه و قاضى؛ انواع تخلف‌ها و مجازات آن‌ها؛ شيوه اجراى مجازات‌هاى چوب و فلك، بريدن گوش و بينى و اعدام؛ وضعيت زندان‌ها و محبوسين؛ مجازات كور كردن در حق شاهزادگان و خان‌هاى پر نفوذ، بحث مى‌كند.
در ترجم اعتماد مقدم (انتشارات شباويز) فصل‌هاى كتاب از 25 تا 39 نيز ادامه يافته است كه بخش عمد كتاب دوم اصلى را تشكيل مى‌دهند. اين فصول بيشتر ناظر به شرايط و امكانات نظامى ايران است؛ مانند: بيگلربيگى‌ها، اختيارات و عايدات آن‌ها، دربار ادبيات، شعر، موسيقى، تئاتر و رقص ايرانى‌ها، دربار ورزشكاران و عمليات ورزشى، دربار گردشگاه‌ها و شكار، دربار سفر و زيارت، دربار بردگى، دربار اسب و ديگر حيوانات اهلى ايران، دربار قشون، فرماندهان و شوراهاى نظامى، دربار قشون غير منظم و طرز جنگيدن آن‌ها، دربار سازمان لشگرها و تعداد آن‌ها، دربار توپخانه جديد و قديم ودربار زرادخانه و وسايل حمل و نقل نظامى، دربار راه‌پيمايى‌ها و اردوگاه‌ها، دربار طبابت، جراحى و مراسم تشييع جنازه، دربار كردها، دربار گبرها (زرتشتيان) و مباحثى از اين قبيل مطرح مى‌شود.
وضعيت كتاب
ترجمه ديگرى از اين كتاب توسط آقاى جواد محيى انجام شده كه تنها 24 فصل را دربر مى‌گيرد. در ضمن دو مقاله مستقل نيز دربار اين كتاب در نشرى كتاب ماه تاريخ و جغرافيا با اين مشخصات به چاپ رسيده است:
رويا ابراهيمى: سفرنامه سرهنگ گاسپار دروويل در عهد فتحعلى شاه، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، شماره7778، سال 7، ش 56، اسفند و فروردين 1383، ويژه سفرنامه1، ص7577؛ على رضا اكبرزاده: سيرى در سفرنامه گاسپار دروويل، پيشين، شماره 99100، سال نهم، ش4 3، دى و بهمن 1384، ويژه سفرنامه3، صص6069.
منابع مقاله
كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، سيرى در سفرنامه گاسپار، نوشته: على رضا اكبرزاده