حاشية المكاسب (همداني)
| نام کتاب | حاشية المکاسب (همدانی) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | المکاسب. شرح |
| پدیدآورندگان | انصاری قمی، محمدرضا (مصحح)
انصاری، مرتضی بن محمدامین (نويسنده) همدانی، رضا بن محمد هادی (حاشيه نويس) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 190/1 /الف8 م7038 |
| موضوع | انصاری، مرتضی بن محمد امین، 1214 - 1281ق. المکاسب - نقد و تفسیر
خرید و فروش (فقه) معاملات (فقه) |
| ناشر | محمد رضا انصاري قمي |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1420 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE131AUTOMATIONCODE |
مؤلف
فقيه محقق حاج آقا رضا بن محمد هادى همدانى(م 1322 ق).
درباره كتاب
كتاب حاشيه بر مكاسب آقا رضا همدانى از اولين شروح بر مكاسب شيخ اعظم انصارى و از عميق‌ترين و دقيق‌ترين اين شروح مى‌باشد.
اين كتاب شامل تعليقات و حواشى مؤلف از كتاب البيع تا آخر كتاب خيارات مى‌باشد. اگر چه اين كتاب به صورت نسخۀ خطى در گوشه‌هاى كتابخانه‌هاى خصوصى بوده است اما به دليل اهميت مطالب آن و توجه و عنايت علما و بزرگان از فقهاء، نسخه‌هاى خطى آن بيش از ساير تأليفات وى نسخه بردارى شده و بزرگانى همچون شيخ محمد حسين اصفهانى (م 1361 ق)، محقق نائينى (م 1355 ق)، شيخ حسين حلّى (م 1394 ق) و ديگران سعى داشته‌اند تا يك نسخه از آن را داشته باشند و از مطالب آن استفاده نمايند.
شيوۀ تأليف
روش و شيوۀ كتاب از ابتدا تا اواسط آن و از اواسط تا به پايان آن به دو گونه است. در ابتدا مطالب كتاب به صورت تقرير درس خارج و نظريات شخصى مؤلف بوده و ذكر عناوين ابواب و فروع مسائل مطرح شده از كتاب المكاسب شيخ، بيشتر به عنوان آغازگر بيان نظريات مؤلف مى‌باشد.
از اواسط كتاب با تغيير در شيوۀ نگارش، شرح عبارت‌هاى مكاسب به صورت باصطلاح شرح بالقول (قوله. . . أقول) مى‌باشد.
اين كتاب نيز نظير «مصباح الفقيه» و «حاشية الرسائل» وى مملو از تحقيقات فقهى بديع و تطبيق قواعد اصولى بر مصاديق آنان مى‌باشد.
عمق و پيچيدگى مطالب و تحقيقات دقيق همراه با بيان رسا و قلم روان، اين كتاب را از ساير شروح و حواشى ممتاز نموده است و از طرف ديگر مؤلف آن، جزء معدود محشين مكاسب مى‌باشد كه از معروفترين شاگردان ميرزاى بزرگ شيرازى (م 1312 ق) بوده و تحقيقات و نظريات شيخ اعظم را به واسطۀ ميرزاى بزرگ درك نموده است.
تاريخ تأليف
با توجه به اين كه پس از نام شيخ انصارى (م 1281 ق) كه از وى تعبير به «شيخ مشايخنا» شده است عبارت‌هاى «قدس الله نفسه الزكيّة» يا «طاب ثراه» آورده شده است I(صفحات 105 و 13) كه نشانگر وفات وى مى‌باشد.
و همين طور پس از ذكر نام ميرزاى شيرازى بزرگ (م 1312 ق) كه از وى تعبير به «سيد مشايخنا» شده است عبارت‌هاى «دام ظلّه»، «أدام الله أيام إفاضاته»، شده كه نشانگر زنده بودن وى در زمان تأليف كتاب را دارد. (صفحات 495، 359، 366).
بنابراين اين كتاب حدودا بين سال‌هاى 1281 ق تا 1312 ق تأليف شده است.
از طرفى در مقدمۀ كتاب «حاشية المكاسب» تأليف شيخ محمد حسين اصفهانى (م 1361 ق) به نقل از آیت‌الله سيد محمد روحانى نوشته شده كه اين حاشيه مربوط به دوران جوانى آقا رضا همدانى بوده است I(حاشية المكاسب، /1صفحۀ ج) كه با توجه به سال تولد مؤلف كه 1250 ق است به احتمال زياد اين كتاب در حدود 30 تا 40 سالگى مؤلف يعنى سال‌هاى 1281 تا 1290 ق تأليف شده است.
تاريخ انتشار
كتاب موجود در سال 1420 ق بوسيلۀ چاپخانۀ ستاره در قم انتشار يافته است. محقق و مصحح آن محمدرضا انصارى قمى بوده است و هزينۀ چاپ آن توسط حاج محمد تقى علاق‌بنديان تأمين شده است.
نسخه‌ها
در الذريعةبه نسخه‌اى از كتاب در كتابخانۀ مدرسۀ شيرازيّه در سامراء اشاره نموده كه شيخ محمد امين بن ابراهيم ايلكايى تهرانى (م 1354 ق) آن را در سال 1317 ق به تملك خود درآورده است. (الذريعة/6 219).
نسخه‌هاى معتبر
اگر چه اين كتاب داراى نسخه‌هاى متعددى است اما در چاپ كتاب از دو نسخه استفاده شده است.
1 - نسخه‌اى كه متعلّق به علامه سيد محمد صادق بن حسن آل بحر العلوم (م 1399 ق) بوده و ناسخ آن خودش بوده است.
او مردى عالم و فاضل و آشناى به فقه و ادبيات حديث بوده كه نسخه‌هاى خطى نفيس را انتخاب نموده و با خط خودش آن را نسخه بردارى مى‌نموده است به همين دليل نسخه‌هاى خطى كه وى نگاشته است نسخه‌هاى صحيحى است از افتادن كلمات و غلطهاى متداول در آنها كمتر پيدا مى‌شود.
اين نسخه در سال 1342 ق نوشته شده و همان طور كه در كتاب آمده است بعضى از قسمت‌هاى آن از نسخۀ آیت‌الله شيخ حسين حلى (م 1394 ق) از بزرگان شاگردان محقق نائينى (م 1361 ق) استنساخ شده است.
در نگارش كتاب موجود، نسخۀ اصلى، همين نسخه است.
2 - نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى در مشهد با شمارۀ 8855 كه نگارندۀ آن به اشتباه در ابتداى كتاب آن را تقريرات درس ميرزا محمد حسن شيرازى ذكر نموده كه به وسيلۀ آقا رضا همدانى جمع‌آورى شده است.
گروه تحقيق كتاب براى آماده شدن كتاب موجود اين اعمال را انجام داده‌اند:
- تصحيح متن كتاب و تقطيع متن بنا به آنچه متعارف است.
- تعيين آدرس مطالب كتاب مكاسب بنا به نسخۀ چاپ سنگى كه متداول است.
- بدست آوردن مآخذ و منابع روايات و احاديث مذكور در كتاب، اضافه نمودن عناوين اصلى براى فروع.
نظريات جديد
كتاب حاشيۀ آقا رضا همدانى بر مكاسب مملو از نظريات و ابتكارات مؤلف است كه در كمتر كتاب حاشيه بر مكاسب ديده مى‌شود كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.
بر خلاف شيخ انصارى و بسيارى از بزرگان، بيع را عبارت از انشاء تمليك يا مبادلۀ مال بمال و نظائر آن نمى‌داند بلكه در تعريف بيع مى‌نويسد:
إنّ البيع عند العرف عبارة عن التراضي على نحو الخاص المتعقب بالفعل الكاشف عنه و ذلك لكون المعاطاة عندهم بيعا، مع أنّهم لا يقصدون بالفعل في الأغلب إنشاء التمليك. (ص 27).
از طرف ديگر بر خلاف متعارف مشهور علماء، اطلاق آيۀ «أحلّ الله البيع» را نمى‌پذيرد بلكه در اطلاق آن در موارد شك در شرايط و احكام آن اشكال نموده و مى‌نويسد:
فالتمسك بالإطلاق و حمله على العموم غير متجه مع عدم إحراز كونه في مقام البيان. I(ص 29)Z.
از ديگر نظريات وى در علم اصول فقه كه در اين كتاب مطرح شده است انكار أصالة الصحة و حمل فعل مسلم بر صحّت از نظر ادلّه و اخبار و روايات است. وى در اين مورد مى‌نويسد:
هذه القاعدة بحسب الظاهر من القواعد المسلمة و لكن لم نجد لهذه القاعدة من الأخبار مدركا صحيحا حتى يبحث و يبيّن مقدار مدلولها.
سپس در مورد مدرك اين قاعده به اجماع، سيرۀ قطعيّه و اختلال نظام استدلال مى‌فرمايند (ص 286).
از ديگر نظريات وى محدود نمودن حديث نفى غرر بر اعتبار كيل و وزن در مكيل و موزون است و در غير اين دو مورد، مشاهده يا تعداد را كافى مى‌داند. (ص 390).
در بحث تفاوت حق و حكم، مؤلف حكم را عبارت از الزامات و التزامات و ترخيصات شرعى متعلّق به افعال مكلفين مى‌داند و امّا حق را مثل مال از قسم جده و ملك مى‌داند بلكه حق را مال به وجه و اعتبار خاصى مى‌داند و مى‌نويسد: فالحق عبارة عن المرتبة الضعيفة من الملكية المتحقة في متعلّقه. (ص 451).
گفتار بزرگان
آقا بزرگ تهرانى در نقباء البشر مى‌نويسد: و ترك عدة آثار جليلة. . . له أيضا حاشية (الرسائل) كما ذكرناه في الذريعةج 6 ص 157 و حاشية كل من الرياض و المكاسب. (نقباء البشر ج /2 776).
پیوندها
مطالعه کتاب حاشية المکاسب (همدانی) در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور