كتاب الأمثال المنسوب لزيد بن رفاعة الهاشمي
معرفی اجمالی
كتاب الأمثال المنسوب لزيد بن رفاعة الهاشمي، تألیف زید بن رفاعه هاشمی (متوفی 373ق)، از جمله آثاری است که تعداد زیادی از ضرب‌المثل‌های عربی را از نوشته‌های پیشینیان و امالی‌های آنها گرد آورده است. علی ابراهیم کردی تحقیق و تصحیح کتاب را به انجام رسانیده است.
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، خطبه و متن اثر است. نویسنده، مباحث کتاب را در 39 باب تنظیم کرده که 29 باب آن به تعداد و ترتیب حروف هجا به اضافه حرف لام و الف است و بقیه ابوابی است که در باب الف افزوده است؛ ابوابی همچون:
مثلهایی که بر وزن أفعل آمده؛ مثلهایی که به لفظ امر آمده؛ مثلهایی که به لفظ استفهام آمده و... البته ترتیب امثال دقیق نیست؛ چراکه برخی مثل‌ها در جای خود وارد نشده و مؤلف امثال را در ضمن باب واحدی مرتب نکرده، بلکه به شکل تصادفی و بی‌حساب و کتاب با تکیه بر یکی بودن حرف اول وارد کرده است <ref> ر.ک: مقدمه محقق، صفحه ج خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد.
گزارش محتوا
با تعمق در ضرب‌المثل‌های عرب مى‌توان دریافت که برخى ریشه در حکایات کهن دارند که در قالب استعاره و کنایه یا کلامى موزون و دلنشین جلوه‌گر شده‌اند. اینان اغلب حامل پند و پیام یا انتقادی شدید و طنزآمیزند. برخى دیگر برپایه حکایاتى از زندگى روزمره انسان‌ها استوارند که گاه سرچشمه آنها رفتار یا واقعه‌ای به‌یادماندنى بوده است. پیش از اسلام اصطلاح مثل در میان تازیان متداول بود و در دوره اسلامى نیز به‌‌ویژه در قرآن کریم، به همان معنى به کار رفته است <ref> ملاابراهیمی، عزت، ص195 خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد.
کتاب زید بن رفاعه در موضوع خود از آثار مهم است؛ چراکه تعداد زیادی از ضرب‌المثل‌ها را در بر دارد که از نوشته‌های پیشینیان و امالی‌های آنها گرد آورده است <ref> ر.ک: مقدمه محقق، صفحه الف و ج خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد.
این ضرب‌المثل‌ها بر اساس حرف اول تدوین شده‌اند و نویسنده همراه با شرح مختصری، نکات لغوی آنها را برمى‌شمارد که گاه با بیان داستان‌هایى همراه است. گاه نیز هیچ‌گونه توضیحی را لازم نمی‌داند و حتی از معنای لغات نیز خودداری کرده است<ref> ر.ک: متن کتاب، شماره 927 و 928، ص192 خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد. البته محقق در پاورقی این توضیحات را ذکر کرده است.
وضعیت کتاب
محقق اثر، موارد تصحیف، تحریف و وهم را با استفاده از کتب امثال و منابع تصحیح کرده و تعلیقات لازم را ذکر و ضبط امثال را از کتب امثال و لغت استخراج کرده است. همچنین اگر داستان مثل موجود نبوده آن را ذکر کرده و اختلاف قصه را ثبت کرده است<ref> ر.ک: مقدمه محقق، صفحه الف و ب خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد.
فهارس آیات قرآنی، حدیث شریف، اشعار، ارجاز، قبائل و جماعات، اماکن، اعلام، امثال، مصادر و مراجع و فهرست مطالب در انتهای جلد اول ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- ملاابراهیمی، عزت، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج10، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1380.