جذوات و مواقیت

معرفی اجمالی

جذوات و مواقیت، اثر میر محمدباقر داماد، مشهور به میر داماد یا معلم ثالث (متوفی 1041ق)، از جمله آثار فلسفی اوست که با حواشی ملا علی نوری منتشر شده است. جذوات مهم‌ترین و مبسوط‌ترین اثر فارسی میر داماد است. تصحیح و تحقیق کتاب توسط علی اوجبی انجام شده است..

گویا مشاهیر علمای هند با این شبهه مواجه شده بودند که چرا هنگام تجلی حضرت حق، کوه طور بسوخت، اما پیکر حضرت موسی نسوخت؟ برای یافتن پاسخ به مهد دانش و حکمت مهاجرت کرده و از شاه عباس استمداد جستند. به فرمان شاهی، میر داماد مأمور شد تا به ازاله شبهه بپردازد. اگرچه جذوات پاسخ‌نامه‌ای مفصل به چرایی اختصاص تجلی حق بر حضرت موسی است، درعین‌حال تفسیری حکمی بر آیه شریفه 143 سروه اعراف و نیز اثری مفصل و مبسوط در علم حروف، اعداد و اوفاق نیز بشمار می‌رود؛ زیرا در نیم پایانی کتاب، وی از رابطه حروف و اعداد با عالم هستی و اسرار و لطایف حروف برای حل شبهه یادشده، بسیار بهره برده است.

ساختار

مباحث کتاب، مشتمل بر پیشگفتار مصحح، مقدمه تفصیلی مصحح،‌ مقدمه‌ مصنف و متن کتاب ـ مشتمل بر دوازده جذوه (جذوات) و سی‌وپنج میقات (مواقیت) - است.

گزارش محتوا

در وجـه تـسمیه ایـن کتاب به «جـذوات و مـواقیت»، گفتنی است که جـذوات، جـمع «جذوه»‌ به‌ معنی اخگر و پاره‌آتش است‌ و مواقیت جمع «میقات»، به معنی وعده‌گاه؛ که اولی در آیـه 29 سـوره قصص: «... لعلي آتيكم منها بخبر أو جـذوة مـن النّار لعـلّكم تـصطلون» و دومـی در آیات متعدّدی،‌ از‌ جمله آیـه 143 سوره اعراف: «و لمّا جاء موسی لميقاتنا و كلّمه ربّه قال ربّ أرني أنظر إليك... » ذکر شـده اسـت و انتخاب این عنوان برای کتاب، بـا در نـظر‌ گـرفتن‌ انـگیزه تـصنیف آن (پاسخ به سـؤال عـلمای هند در خصوص اینکه چرا به هنگام تجلّی خدا بر کوه، کوه متلاشی شد، امّا به مـوسی آسـیبی نـرسید؟) نشان از ذق لطیف‌ و قریحه خوش‌ میر داماد دارد.

پیـچیده‌گویی و دشوارنویسی در تمامی آثار میر داماد که نابغه زمان‌ و نادره‌ دوران خویش بوده است، جریانی عامّ و شامل دارد. او‌ مـعتقد‌ بود که معارف عقلی و حکمی فراتر از آن است که دست هرکس بدانها‌ برسد‌ و از آن بیم داشت که نااهلانی بدانها رو آرنـد و بـر اثـر‌ غموض‌ و دشواری بیش از حدّ نکته‌ها و دقایق فلسفی و علمی، از عهده فهم آنـها‌ بـرنیایند‌ و سر دشمنی و ناسازگاری و تکفیر و تفسیق و رمی به الحاد‌ و زندقه‌ بردارند. فلذا باید حتّی تعابیر و اصطلاحاتی خـاصّ پدیـد آورد و بـه زبان روز باید‌ کدگذاری‌ کرد تا از دسترس نامحرمان مصون و محفوظ ماند.

نثر او به‌ویژه در آثار علمی‌اش نثری منحصربه‌فرد است. نثر او دارای ویژگی‌های خاص است. این ویژگی‌ها به‌قدری است که حتی برخی او را صاحب سبک دانسته‌اند... میر چه در ناحیه مفردات و واژگان و چه در ناحیه ترکیب و ساختار جملات به‌گونه‌ای خاص عمل می‌کرد. از واژگان نامأنوس و غریب بسیار بهره می‌برد و حتی خود دست به جعل لغات می‌زد. عبارات فارسی و عربی را در هم می‌آمیخت. در زمینه ترکیب و ساختار عبارت‌ها نیز گاه از قواعد معمول عدول می‌کرد و اندیشه‌های خویش را در قالب‌های فراتر از قید و بندهای معمول ادبی القا می‌نمود و همین باعت شده بود تا نثر وی نثری متکفلانه و آمیخته با تعقید و پیچیدگی‌های خاص باشد.

از آنجا که بخش معظمی از کتاب، حاوی مباحثی در علم حروف، اعداد و اوفاق است که از علوم غیر رایج بشمار می‌آیند و آشنایان به این ‌گونه علوم بسیار معدودند، مصحح اثر در مقدمه‌اش بر کتاب، تردید خود در تصحیح جذوات را متذکر شده است.

علی اوجبی در مقدمه‌اش بر کتاب، میر داماد را دشوارنویس‌ترین فیلسوف مسلمان با آرای ابداعی، ابتکاری و نادر دانسته است.

 پس از آن شرح حال مصنف، فهرست آثار او، کتاب‌ها و رساله‌ها، شروح، حواشی و تعلیقات، نامه‌ها و مکاتبات، اجازه‌ها و تفریظ‌های میر داماد را معرفی کرده است.
 
بخش جذوات کتاب، شامل دیباچه‌ای است درباره علت و انگیزه کتاب و دوازده جذوه که در واقع به‌عنوان مقدمه و مبادی بحث بشمار می‌آیند و 35 میقات که مقصد اصلی کتاب را تشکیل می‌دهند. البته به‌جز جذوه اولی، هر جذوه تتمه‌ای نیز دارد. مهم‌ترین مباحثی که در جذوه‌ها مطرح شده عبارتند از: مراتب طولی و عرضی موجودات در جهان هستی، اولیت و آخریت واجب تعالی، اسامی عالم مجردات و عالم جسمانیات. 

در بخش مواقیت نیز مباحثی چون ملاک افاضه، مقولات و اجناس عالیه، تطبیق حروف بر مـوجودات، عـالم مثالی و حروف موضوعه برای واجب و عقول و نفوس، حکمت یمانی‌ (میر داماد‌ حکمت‌ خود را بدین نام نامیده‌ است)‌ و مراتب اعداد و حروف، متعلّق اول و اقسام وحدت مطرح شده است.

وضعیت کتاب

در ابتدای اثر فهرست تفصیلی مطالب و در انتهای آن حواشی و تعلیقات، تصویر نسخه‌های خطّی و فهرست‌های فنی (شامل فهرست آیات، روایات، اشعار، کسان، گروه‌ها،‌ جـای‌ها،‌ کـتاب‌ها و رساله‌ها، موضوعات و اصطلاحات، منابع و مآخذ) درج شده است.

بر کتاب جذوات سه دسته حواشی نوشته شده است:

1. حواشی کاتبان و افرادی چون عبدالباقی که بیشتر توضیح معانی واژگان به‌کاررفته در متن و در مواردی اندک حاشیه‌ای محتوایی است.

1. حواشی مصنف که به 8 مورد می‌رسد که سه مورد مربوط به تنوین «مهاویاً»، کتابت درست کلمه بدائت و ادغام و حذف حروف لفظ جلاله می‌باشد و پنج مورد در این ‌باره که مقصود از شخصیت مطرح‌شده در متن، صائن‌الدین بن ترکه و جلال‌الدین دوانی است.

1. حواشی حکیم الهی ملا علی نوری که عمیق‌ترین حواشی موجود بر جذوات است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. منوچهری،حسین، ««جذوات و مواقیت»، اثری عرفانی و فلسفی از میرداماد»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: نشر دانش، سال هجدهم، پاییز 1380، شماره 3، صفحه 46 تا 48.

به آدرس اینترنتی: http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/47636