تاریخ خمس

تاریخ خمس، تألیف سید مهدی قانع (متولد 1340ش) ، به بررسی ریشه‌ها و تحولات تاریخی حکم خمس در اسلام و نقش آن در حیات سیاسی، مالی و فقهی شیعه، از صدر اسلام تا دوران غیبت کبری می‌پردازد.

تاریخ خمس
پدیدآوران	قانع، مهدی (نويسنده)
ناشر	مسجد مقدس جمکران
مکان نشر	ایران - قم
سال نشر	1388ش
چاپ	1
شابک	‎978-964-973-231-2
موضوع	خمس
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/3ت2ق 188/6 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

این کتاب شامل یک مقدمه و پنج بخش است که هر بخش نیز از چندین فصل تشکیل شده است.

گزارش محتوا

بخش نخست با عنوان خمس در زمان پیامبر(ص) به پیشینه‌ی خمس از آغاز تا سال دهم هجری می‌پردازد، از جمله زمینه‌های خمس تا پیدایش اسلام، همچنین نخستین گام‌های تشریع خمس در اسلام بررسی شده و اشاره می‌کند که برخی از مسلمانان درگیر در جنگ، غنایم را طبق رسوم جاهلیت نزد رهبر خود می‌آوردند و به پیامبر(ص) می‌گفتند: ای پیامبر خدا! یک چهارم و دلخواهت را بردار و باقی را برای ما بگذار.

پیامبر(ص) اختیار کامل در مصرف خمس داشته و آن را تقسیم یا هزینه می‌کردند

به گفته ابن عباس غنیمت همیشه به پنج قسمت تقسیم می‌شد که چهار قسمت آن برای کسانی بود که جنگیده بودند و یک‌پنجم باقی‌مانده نیز به چهار قسمت تقسیم می‌شد که یک‌چهارم برای خداوند و پیامبر(ص) و ذوی‌القربی، یک‌چهارم دوم برای یتیمان و یک‌چهارم سوم برای مساکین و یک‌چهارم باقی‌مانده برای درراه‌مانگان بود

در بخش دوم، خمس در زمان خلفای پس از پیامبر(ص) سال‌های یازدهم تا چهلم هجری را پوشش می‌دهد و به نحوه‌ برخورد خلفای نخستین با مسئله‌ خمس می‌پردازد. پس از رحلت پیامبر(ص)، خمس ذوی‌القربی (سهم خویشاوندان پیامبر(ص)) قطع شد. در زمان ابوبکر، با وجود اینکه برخی اخبار نشان‌دهنده‌ برخورد با مسئله‌ خمس از بیت‌المال بوده است، اما در روایات دیگری آمده که سهم اهل‌بیت(ع) حذف شده و دارایی‌هایی مانند فدک مصادره گردید .در زمان عمر، برخورد با خمس غالباً با توقف پرداخت سهم اهل‌بیت(ع) و تخصیص آن به مساکین و مهاجرین همراه بود. در زمان عثمان، خمس به‌عنوان ملک شخصی تلقی شد و هدایایی به اقوام اموی خود بخشید. در نهایت، در زمان خلافت امام علی(ع) خمس احیا نشد که برخی از پژوهشگران دلیل آن را مسائل سیاسی و اقتصادی و نبود غنیمت جنگی درخور می‌دانند.

بخش سوم به موضوع بحث در زمان اموی‌ها اختصاص‌یافته و این مسئله در طول سال‌های 41 تا 123ق بررسی شده است. معاویه غنایم و خمس را به نفع حکومت خود ضبط کرد و با استناد به اینکه خمس «مال الله» است، از پاسخگویی در برابر ابوذر غفاری در این خصوص خودداری نمود. در زمان عمر بن عبدالعزیز (۹۹ تا ۱۰۱ق)، برای مدت کوتاهی اصلاحاتی انجام شد و فدک به فرزندان فاطمه(س) بازگردانده شد . با این حال، پس از او، رویه‌ی خلفای قبلی دوباره حاکم شد.

بخش چهارم به احیای خمس در مکتب اهل‌بیت(ع) (سال‌های ۹۵ تا ۲۰۳ق) و فعالیت‌های امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) در احیا و تبیین احکام خمس در دوران حکومت‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس اختصاص دارد. امام باقر(ع) در شرایطی که احکام پیامبر(ص) به فراموشی سپرده شده بود، احکام فقهی شیعه را تدوین و احیا کردند. امام صادق(ع) نیز با وجود مشکلات سیاسی و مالی فراوان، به تبیین وجوب و احکام خمس پرداخته و در موارد خاصی خمس را برای شیعیان حلال اعلام کردند. امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) نیز شبکه‌ی مالی مخفی خود را برای حمایت از شیعیان در برابر حکومت‌های ستمگر عباسی حفظ و تقویت نمودند

آخرین بخش کتاب، خمس را در دوران غیبت کبری مورد مداقه قرار داده است. با بررسی روایت‌های امامان معصوم(ع) و اخبار تاریخی تا زمان غیبت صغری روشن می‌شود که تا سال‌های پایانی غیبت صغری، خمس توسط نمایندگان امام(ع) دریافت می‌شد. اما پس از دوران غیبت صغری یعنی سال 329ق و با آغاز غیبت کبرای آخرین امام معصوم(ع)، شیعیان دچار سردرگمی و نگرانی شدند. در ادامه نظرات فقها پیرامون خمس در عصر غیبت مطرح شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.