شرح أبيات سيبوية

شرح أبيات سيبوية ، از آثار ادیب، نحوی، واژه‌شناس و قرآن‌پژوه قرن چهارم هجرى قمری، ابوجعفر احمد بن محمد بن اسماعیل مرادی نحاس (متوفی ۳۳۸ق)، است که به توضیح ادبی (نحوی، صرفی و واژه‌شناختی) اشعاری می‌پردازد که ادیب و نحوى مشهور ایرانى و پیشواى مکتب نحوى بصره در قرن دوم هجری قمری، عمرو بن عثمان بن قنبر، مشهور به سیبویه (140-180ق)، در اثر معروفش الكتاب به عنوان شاهد مثال برای قواعد نحوی آورده است. کتاب حاضر شرح گسسته (غیرمزجی) است یعنی شارح، نخست شاهد شعری را می‌آورد و بعد به شرح و توضیحات لازم می‌پردازد. دکتر زهیر غازی زاهد این کتاب را تحقیق و تصحیح کرده است.

شرح أبيات سيبوية
پدیدآوران	نحاس، احمد بن محمد (نويسنده) زاهد، زهیر غازی (محقق) سیبویه، عمرو بن عثمان (نویسنده)
ناشر	عالم الکتب ** مکتبة النهضة العربية
مکان نشر	[بی جا] - [بی جا] ** لبنان - بیروت
سال نشر	1406ق - 1986م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/س9 ک20238 6151 PJ
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

هدف و روش

• ابوجعفر احمد بن محمد بن اسماعیل مرادی نحاس نوشته است: همه ابیات سیبویه در الكتاب، که از خلیل بن احمد و ابوهمرو بن علاء و یونس بن حبیب و ابوالخطاب اخفش و دیگران جمع کرده، 1050 بیت است و از آن، 50 بیتش معروف نیست. و من در شرح معانی این ابیات و حلّ مشکلاتش روش ایجاز را در پیش می‌گیرم و البته از بیان مسائل مهمّ إعرابی کوتاهی نخواهم کرد و آن را به ابوابی تقسیم می‌کنم تا چینشی آشنا به خود بگیرد و فهمش آسان شود.
• دکتر زهیر غازی زاهد تأکید کرده است: این اثر، نسخه‌ای مختصر از کتاب نحاس است و شامل همه ابیات الكتاب نیست و همچنین حدود 70 بیت از آن نیز در الكتاب ذکر نشده است و به نظر می‌رسد از مواردی است که خود نحاس برای توضیح مطالب به آن استشهاد کرده است.

ساختار و محتوا

• در این اثر درباره تعداد 743 بیت توضیحاتی آمده است. ابوجعفر احمد بن محمد بن اسماعیل مرادی نحاس، ابیات مورد استشهاد سیبویه را بر اساس ابواب نحوی دسته‌بندی کرده و به شرح و تحلیل آن‌ها پرداخته است. این کتاب شامل ۹۴ باب است که با «باب ما حذف منه اضطراراً لتصحیح الوزن وإقامة القافیة» (باب آنچه به ضرورت برای تصحیح وزن و قافیه حذف شده) آغاز می‌شود و با «باب التصریف والإدغام» (باب تصریف و ادغام) به پایان می‌رسد.

نمونه مباحث

• باب «ام» منقطعه به معنای بل:
• قال الأخطل: ٦٤٩ - كَذَبَتْكَ عَيْنُكَ أَمْ رَأَيْتَ بِوَاسِطٍ غَلَسَ الظَّلامِ مِنَ الرَّبَابِ خَيَالا؟ قال كذبتك عينك أخبر متيقناً ثم بدا له فاستأنف فقال أم رأيت ومعناه بل رأيت. و قال آخر: ٦٥٠ - أَلَيْسَ أبِي بِالنَّصْرِ أَمْ لَيْسَ وَالِدِي بِكُلِّ نَجِيبٍ مِنْ خُزَاعَةَ أَزْهَرَا؟ استفهم فقال: أليس أبي ثم بدا له أن يضرب عن الكلام الأول، فقال أم والدي.

ترجمه: اخطل گفته است: ۶۴۹ - چشمت به تو دروغ گفت، یا در واسط، در تاریکی شب، از رباب خیالی دیدی؟ نحاس گوید: شاعر با این جمله که «چشمت به تو دروغ گفت»، با یقین خبر داد، سپس برایش مطلبی دیگر آشکار شد پس کلام را از سر گرفت و گفت: «أَمْ رأیت» (یا دیدی؟) و معنایش این است: «بل رأیت» (بلکه دیدی). و دیگری گفته است: 60- آیا پدرم نصر نیست؟، یا پدرم از میان هر نجیب‌زاده‌ای از قبیله خزاعه، درخشنده‌تر نیست؟ شاعر با استفهام پرسید و گفت: «ألیس أبی» (آیا پدرم نصر نیست؟)، سپس برایش آشکار شد که از سخن اول خود صرف نظر کند، پس گفت: «أم والدی» یا پدرم از میان هر نجیب‌زاده‌ای از قبیله خزاعه، درخشنده‌تر نیست؟

منابع مقاله

• مقدمه و متن کتاب.