فلسفه و ساحت سخن
فلسفه و ساحت سخن، غلامحسین ابراهیمی دینانی (متولد ۱۳۱۳ش)، به بررسی ارتباط میان فلسفه و سخن میپردازد و نشان میدهد که چگونه مسائل بنیادین فلسفی مانند وجود، ماهیت، و شناخت از رهگذر زبان و کلام قابلطرح و بررسی هستند.
| فلسفه و ساحت سخن | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابراهیمی دینانی، غلام حسین (نويسنده) |
| ناشر | هرمس |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1389ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-964-363-655-5 |
| موضوع | زبان - فلسفه - فلسفه - مقالهها و خطابهها - مقولات |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 1389 /الف2ف8 41 BD |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب شامل یک مقدمه و پانزده گفتار اصلی است که هر یک به موضوعی مستقل اما مرتبط در حوزه فلسفه و زبان میپردازد.
سبک نگارش
نویسنده بهجای روایت تاریخی، به تحلیل عمیق مفاهیم فلسفی و منطقی در ارتباط با زبان و سخن میپردازد و در سراسر کتاب به آرا و آثار فیلسوفان و نحویان بزرگی چون ارسطو، فارابی، ابن سینا، خلیل بن احمد و سیبویه، ابن مالک، استناد شده و مباحث با نقلقولهای مستقیم از آنها غنی گشته است[۱].
وی در گسترش بحث به علوم دیگر از جمله نحو، کلام، فقه و اصول فقه، روزنه جدیدی را در این بحث میگشاید[۲].
دینانی در جهت تبیین دیدگاهها در برخی موارد به نقد آنها نیز همت میگمارد[۳].
همچنین باوجود طرح مباحث پیچیده فلسفی، کتاب دارای نثری منسجم و روشن است که مفاهیم را بهصورت دقیق و قابلفهم برای خواننده بیان میکند؛ اما باید اشاره کرد که باوجود مطرحکردن موضوعات مختلف در ذیل یک بحث، فقط به همان عنوان کلی اکتفا مینماید و کتاب دارای عناوین کوچکتر که نمایانگر تقسیم بحث به دستههای موضوعی فرعی باشد نیست[۴].
گزارش محتوا
منطق و گفتار: در این بخش، ارتباط بنیادین میان منطق و سخن بررسی میشود. نویسنده توضیح میدهد که تفکر منطقی بدون زبان قابل ظهور نیست و هرگونه تحلیل فلسفی نیازمند استحکام منطقی است[۵].
مقولات دهگانه و کلیات پنجگانه: این گفتار به طبقهبندی مفاهیم کلی در فلسفه ارسطویی میپردازد. مقولات دهگانه (مانند جوهر، کم، کیف) بهعنوان انواع محمولات و کلیات پنجگانه (جنس، فصل، نوع، عرض خاص و عرض عام) بهعنوان اقسام محمولات کلی معرفی میشوند[۶].
زبان، زیرساخت و اصول بنیادین سخن: در این بخش به نقش زبان بهعنوان زیرساخت اندیشه و سخن پرداخته میشود. زبان نهتنها ابزار ارتباط، بلکه بستر شکلگیری تفکر است. نویسنده رابطه ذهن و زبان را یکی از ظریفترین و پیچیدهترین رابطههایی میداند که بشر میتواند با آن روبرو گردد.
وی به مساله فطریبودن زبان میپردازد و بر این نکته تأکید میکند که زبان دارای اصول فطری و ذاتی است که به انسان امکان میدهد جهان را بشناسد و اندیشههای خود را سامان دهد. دینانی معتقد است که میان منطق و زبان ارتباط وثیق و خللناپذیر وجود دارد. [۷].
کتاب «الحروف» فارابی، یک دفتر فلسفی است یا یک نوشته نحوی؟ این گفتار به بررسی ماهیت چندوجهی کتاب «الحروف» فارابی اختصاص دارد. نویسنده استدلال میکند که این اثر صرفاً یک کتاب نحوی نیست، بلکه یک دفتر فلسفی عمیق است که به ارتباط میان زبان، منطق و فلسفه میپردازد. فارابی در این کتاب نشان میدهد که حروف (ادات ربط) نهتنها در ساختار زبان، بلکه در شکلگیری مفاهیم و قضایای منطقی نقشی بنیادین دارند.
نویسنده یادآور میشود که ابن سینا و ابن رشد برای حل معضلات و مشکلات فلسفی خود کامیاب شدهاند و معتقد است این کتاب شرح و تفسیر کتاب «مابعدالطبیعه» ارسطو است[۸].
نقش عقل و خردگرایی در پیدایش علم نحو: این بخش به بررسی ریشههای عقلانی علم نحو، بهویژه در دو مکتب بصره و کوفه، میپردازد[۹].
نخستین مسئله نحوی و نقش آن در پیدایش فکر فلسفی: این گفتار به اولین مسئله مطرح شده در علم نحو، یعنی تقسیم کلمه به اسم، فعل و حرف، میپردازد و نقش آن را در تفکر فلسفی بررسی میکند[۱۰].
زبان و زمان: در این گفتار، رابطه پیچیده میان زبان، زمان و واقعیت تحلیل میشود. نویسنده با استناد به آرای فیلسوفانی چون ابن سینا، توضیح میدهد که چگونه مفاهیم زمان (گذشته، حال و آینده) در ساختار فعل در زبان تجلی مییابد[۱۱].
آیا مصدر اصل کلام است؟ در این بخش به این پرسش دیرینه در ادبیات و دستور زبان عربی پرداخته میشود که آیا مصدر بر فعل تقدم دارد یا برعکس. این بحث صرفاً یک مسئله زبانی نیست، بلکه به درک ما از رابطه میان «معنای ثابت» (مصدر) و «معنای مقید به زمان» (فعل) بازمیگردد و پیامدهای فلسفی مهمی در شناخت ماهیت زبان و اندیشه دارد[۱۲].
نسبت علم با معلوم خود همانند نسبت وجود با ماهیت است: در این بخش، یک قیاس عمیق فلسفی مطرح میشود. همانطور که وجود و ماهیت در عالم خارج متحد اما در ذهن متمایز هستند، علم نیز با معلوم خود اتحادی وجودی دارد؛ اما در تحلیل عقلی از آن متمایز میشود. این بحث به ریشههای متافیزیکی شناخت و رابطه آن با هستی میپردازد[۱۳].
نخستین مسئله مورد اختلاف میان دو مکتب مهم نحوی، واضعان الفاظ- واضعان شرایع، معضل بزرگی به نام موضوعله، دو واژه علم و معرفت و تفاوت آنها با یکدیگر، ممکن ازآنجهت ممکن است که بهحسب سرشت خود مجهول است، زبان چیزی فراتر از صرف و نحو و مجموعه واژگان است و اگر سخن نبود جهان هرگز آشکار نمیشد، عناوینی است که در سایر بخشهای کتاب، موردبحث و بررسی قرار گرفته است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.