فقه نظام اقتصادی اسلام

فقه نظام اقتصادی اسلام – جلد اول، تألیف محسن اراکی (متولد 1334ش)، به تبیین نظام اقتصادی اسلام می‌پردازد و هدف اصلی آن، پاسخگویی فقه کلان به مسائل سازماندهی و مشکلات کلان اجتماعی، از جمله در عرصه اقتصاد، بر مبنای دستورات و منابع شرعی است.

فقه نظام اقتصادی اسلام
پدیدآوران	اراکی، محسن (نويسنده)
ناشر	مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره). انتشارات
مکان نشر	ایران - قم
سال نشر	1393ش
چاپ	1
شابک	‎978-964-411-890-6
موضوع	اسلام و اقتصاد
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/الف366 ف7 230/2 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

هدف نگارش

هدف از نگارش این اثر تبیین فقهی نظام اقتصادی اسلام است؛ لذا بیش از آنچه خود را پایبند روش‌های متعارف و معمول در علم اقتصاد رسمی بداند، خود را پایبند شیوه بحث فقهی دانسته، هرچند به دلیل تازگی این نوع از مباحث به‌نوعی خروج از شیوه معمول و متعارف مباحث علم اقتصاد و نیز مباحث فقهی است که لازمه طبیعی ساختار نوین این مباحث است‏

ساختار

مشتمل بر پیشگفتار، درآمد (در پنج مبحث) و دو فصل است که مطالب هر فصل در ضمن عناوین و مباحث متعددی طرح شده است.

شیوه نگارش

1. تمرکز بر فقه کلان: این اثر با رویکرد فقه کلان نگاشته شده و برخلاف فقه خرد که به مسائل فردی می‌پردازد، متکفل پاسخگویی به مسائل سازماندهی و مشکلات کلان جامعه است. ‏
2. تحلیل تطبیقی جهان‌بینی: در مقام تبیین مبانی نظام، نگارنده به مقایسه جهان‌بینی اقتصادی اسلام با جهان‌بینی‌های دیگر، به‌ویژه سرمایه‌داری و کمونیستی، پرداخته و آن‌ها را نقد می‌کند ‏
3. سازماندهی منظم مباحث: نویسنده سعی کرده است دست‌نوشته‌ای از مباحث خارج فقه خود را به‌صورت منظم و با یک منظومه فکری جدید که محصول بهره‌گرفتن از اساتید بزرگ مخصوصا نابغه بزرگ عصر و مبتکر فقه نظام، به‌ویژه نظام اقتصادی اسلام، شهید سيد محمدباقر صدر  (۱۳59-۱۳13ش)، است ساماندهی کند‏

گزارش محتوا

درآمد کتاب به تعریف واژگان کتاب مانند: اقتصاد، فعالیت اقتصادی، نظام اقتصادی، جهان‌بینی اقتصادی، مکتب اقتصادی و نظام اقتصادی اسلام اختصاص دارد. نویسنده پس از معرفی نظام‌های اقتصادی در مقام مقایسه با نظام اقتصادی اسلام می‌نویسد: به نظر ما، نظام اقتصادی اسلام نظام دیگر است که با همه نظام‌های یاد شده در همه عناصر اصلی متفاوت است. اینکه چرا به نظام اقتصادی اسلام در منابع اقتصادی اشاره‌ای نشده است دلایل متعددی دارد که مهم‌ترین آنها عدم تبیین روشن و جامعی از این نظام از یک سو و عدم وجود الگویی معاصر از این اقتصاد در میان جوامع بشری در زمان حضور از سوی دیگر است . ‏

فصل اول کتاب به بحث پیرامون جهان‌بینی اقتصادی اختصاص‌داده‌شده است که به همراه مکتب اقتصادی و علم اقتصاد اسلامی، یکی از سه عنصر اصلی تشکیل‌دهنده نظام اقتصادی اسلام محسوب می‌شود. این فصل به‌صورت تطبیقی، جهان‌بینی‌های اقتصادی رقیب مانند مارکسیسم و نظام سرمایه‌داری (لیبرال کاپیتالیسم) را نیز بررسی می‌کند جهان‌بینی مارکسیسم بر اصول مادی مانند اصالت ماده (جهان هستی چیزی جز ماده محض نیست) و تکامل دیالکتیکی (حرکت ماده درونی بر اثر تضاد) استوار است و مورد نقد قرار می‌گیرد. جهان‌بینی نظام سرمایه‌داری نیز بر مبنای اصول الحادی و مادی‌گرایانه بنا شده است ‏

جهان‌بینی اقتصادی اسلام زیرساخت نظام اقتصادی را تشکیل می‌دهد و سه مجموعه مباحث کلیدی شامل مفاهیم اقتصادی (نظیر سود و زیان)، انگیزه‌های فعالیت اقتصادی (نظیر مسئولیت الهی و توانگری هدف‌دار) و اهداف نظام اقتصادی اسلام (نظیر عدالت فردی و اجتماعی، و رفاه و توسعه) را تبیین می‌کند. این جهان‌بینی بر خلاف مکاتب مادی، انسان را موجودی جاویدان می‌داند که زندگی دنیوی‌اش محدود به فاصله تولد تا مرگ نیست، بلکه فراتر از زندگی مادی است و مسئولیت‌های چندگانه‌ای در برابر خدا و اجتماع برعهده دارد

در فصل دوم کتاب از به طور خاص از مکتب اقتصادی اسلام سخن رفته است. ثروت از واژه‌هایی است که در تاریخ علم اقتصاد تعاریف گوناگونی به خود گرفته و اقتصاددانان با اظهارنظرهای گوناگون خود، مفهوم ثروت را دچار نوعی ابهام و چندمعنایی کرده‌اند. در فقه اسلامی ثروت معادل «مال» است که در فارسی از آن به دارایی تعبیر می‌شود، و بنا بر آنچه از عبارت فقیهانی چون محقق ثانی (ح 865 الی 870-913یا 940ق)، در «جامع المقاصد» و شیخ مرتضی انصاری (۱۲۱۴- ۱۲۸۱ق) در کتاب «البیع» استفاده می‌شود مالیت مال متقوم به بهره‌وری یا منفعت مقصود عقلا است. نویسنده در ادامه به تحلیل و بررسی مفهوم ثروت پرداخته است.

مالکیت در اسلام بر سه نوع دولتی، عمومی و خصوصی است دررابطه‌با منشأ مالکیت روایات فراوانی بر منشأبودن کار برای مالکیت دلالت دارد که بر طبق ابواب فقه احیاء اموات، مزارعه، اجاره و مانند آن دسته‌بندی و ارائه شده است نظریه توزیع نخستین ثروت در اقتصاد اسلامی از دیگر مباحث مهمی است که پس از بررسی در پنج بند جمع‌بندی شده است؛ از جمله اینکه ثروت‌های طبیعی در اصل در مالکیت خدای متعال و حکومت اسلامی است.

منابع مقاله

پیشگفتار و متن کتاب.