الإیضاح عن أصول صناعة المساح
الإيضاح عن أصول صناعة المساح اثری است منسوب به عبدالقاهر بن طاهر بن محمد بن عبدالله بغدادی تمیمی (متوفی 429ق) درباره هندسه و محاسبه مساحت که همراه با «رساله در علم مساحت» ترجمه ابوالفتوح منتجبالدین اسعد بن مسعود بن خلف بن احمد عجلی اصفهانی (515- 600ق) منتشر شده است.
| الإیضاح عن أصول صناعة المساح | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر (نويسنده)
ابوالفتوح اصفهانی، اسعد بن محمود (مترجم) اوجبی، علی (به کوشش) |
| عنوانهای دیگر | رساله در علم مساحت |
| ناشر | مجلس شورای اسلامی. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1388ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-964-6690-88-2 |
| موضوع | مساحت - اندازه گیری - هندسه - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی - فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ب7الف9 444 QA |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اثر حاضر، مجموعهای است از دو رساله در هندسه و مباحثی که پیشینیان برای تقسیم اراضی به کار میبردند که در اصطلاح «صناعت مساح» نامیده میشد:
الإيضاح عن أصول صناعة المساح
رسالهای است عربی و با اینکه در هیچ جای آن، نامی از مؤلف رساله برده نشده، در آغاز رساله دوم این کتاب، به عبدالقاهر بغدادی نسبتدادهشده است[۱] اما طبق تحقیقاتی که محقق در مقدمه خود بدان اشاره نموده، این رساله به طور قطع از آن عبدالقاهر بغدادی نیست، بلکه نوشته نویسنده گمنام و ناشناسی است که تاکنون هیچ اطلاعی از آن به دست نیامده است[۲].
رساله در مساحت
آنگونه که کاتب رساله فارسی در سطور آغازین مدعی شده است، این اثر برگردان فارسی ابوالفتح اسعدی بن ابی الفضائل بن خلف عجلی از رساله موسوم به «الإيضاح عن أصول صناعة المساح» از آن عبدالقاهر بغدادی است که به تازی نگاشته شده است. آنچنان که محقق کتاب به آن اشاره کرده است، با مقابله این دو رساله، بهراحتی میتوان به نادرستی این ادعا پی برد. تفاوتهای دو رساله، هم در ترتیب مباحث است، هم در افزونی و کاستی مطالب و هم در شیوههای محاسبه. بهعنوان نمونه:
- مبادی تصوری چون: تعریف نقطه، خط، زاویه، صفحه، رویه و مجسمات، در متن عربی هست، اما در متن فارسی بدانها پرداخته نشده است.
- ویژگیهای مثلثهای قائمالزاویه، منفرجالزاویه و حادالزاویه، تنها در متن عربی آمده است.
- رساله عربی با مساحت جزم و مجسمات بسیط پایان میپذیرد، اما رساله فارسی پس از مساحت مجسمات، به مباحث ذیل میپردازد: مساحت سطوح متداخل، مساحت برکه و جوی، شیوههای تقسیم اراضی، مقصود نویسنده از نگارش کتاب و فروش زمین.
- مثلثهای قائمالزاویه، در رساله فارسی بر هفت گونه است: متساویالاضلاع، متساویالساقین حادالزوایا، مختلفالاضلاع حادالزوایا، مختلفالاضلاع با یک زاویه منفرجه و دو زاویه حاده، مختلفالاضلاع با یک زاویه قائمه و دو زاویه حاده، متساویالساقین منفرجالزاویه، متساویالساقین قائمالزاویه. اما در متن عربی، همان سه گونه مشهور: حادالزوایا، منفرجالزاویه و قائمالزاویه یاد شده است.
- در متن فارسی، چهار روش محاسبه مساحت مثلثهای سهگانه ارائه شده، اما در متن عربی، به سه روش بسنده شده و هیچ اشارهای به شیوه نخست - ضرب عمودی که از مرکز مثلث بر یکی از اضلاع فرود میآید در نصف مجموع سه ضلع - نشده است. افزون بر آن، اینکه در شرححال و فهرست نگاشتههای ابومنصور، اثری در ریاضی جز «تکملة في علمالحساب» نیست[۳].
در واقع، محقق مدعی شده است که رساله فارسی حاضر، یا تحریری نو از رساله «الإيضاح» مؤلفی گمنام است، بدین معنا که مترجم - ابوالفتح منتجبالدین اسعد بن محمود اصفهانی- با استفاده از «الإيضاح» به تألیف اثری مستقل دست زده باشد؛ و یا اینکه متن فارسی حاضر، ترجمه رساله مستقل دیگری است که از آن نشان و اطلاعی نداریم[۴].
علاوه بر مقدمه مصحح، دو مقدمه دیگر نیز از ایرج افشار و سید محمد محیط طباطبایی در ابتدای کتاب آورده شده است که تحقیقات و نظریه مصحح را تأیید میکند. ایرج افشار، در مقدمه خود، پس از بیان نکاتی، به این موضوع اشاره دارد که اگرچه میان نوع مطالب و گاه فصول این دو رساله، هماهنگی هست، اما مطابقت کافی میان آن دو دیده نمیشود[۵]. در مقدمه طباطبایی نیز به بیان این نکته پرداخته شده است که مؤلف کتاب «الإيضاح» در آغاز تألیف خود میگوید: «این مختصری است مشتمل بر آنچه در فن مساحت و کار مساحی در احکام دین و اعمال دیوانی مورد احتیاج است.» باوجود این، در سراسر تألیفش به ذکر مواردی از احکام دین و اعمال دیوانی نپرداخته است. اما مؤلف و مترجم رساله فارسی، در پایان ترجمه فارسی، به ذکر دو مورداستفاده از فن مساحت در کارهای شرعی و عرفی پرداخته است[۶].
پانویس
منابع مقاله
مقدمات کتاب.