منية المريد في آداب المفيد و المستفيد

    از ویکی‌نور
    ‏منية المريد في آداب المفيد و المستفيد
    منية المريد في آداب المفيد و المستفيد
    پدیدآورانشهید ثانی، زین‌الدین بن علی (نويسنده) جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی (محقق)
    ناشرجماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم. مؤسسة النشر الإسلامي
    مکان نشرايران - قم
    سال نشرمجلد1: 1427ق,
    شابک964-470-045-7
    موضوعاخلاق اسلامى

    اسلام و آموزش و پرورش

    دانش و دانش اندوزي - جنبه‌های مذهبی - اسلام
    زبانعربی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‏BP‎‏ ‎‏254‎‏/‎‏4‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏9‎‏م‎‏8‎‏ ‎‏1385
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    منية المريد في آداب المفيد و المستفيد، تألیف زین‌الدین بن علی بن احمد عاملی، معروف به شهید ثانی (متوفی 965ق)، از جمله آثاری است که در زمینه اخلاق طلبگی یا دانشجویی و شیوه تعلیم و تربیت از منظر فرهنگ اسلامی در اوایل قرن دهم هجری تألیف شده است.

    ساختار

    این‎ کتاب‎ ارزشمند‎ در یک مقدمه، چهار باب (در موضوعات علم، فتوا، مناظره و کتابت) و خاتمه (در سه مطلب) تنظیم و تدوین شده است. شهید با‎ تکیه‎ بر «آیات قرآن» و «احادیث نبوی» و سخنان ائمه(ع) و دانشوران و حکیمان، شیوه رفتار و ارتباط استاد و دانشجو باهم و با مردم و رفتارهای شخصی آنان، آداب‎ ویژه کلاس‎ درس‎ و راهنمایی‌های آموزنده و مفید مورد نیاز جامعه علمی را مورد بحث و بررسی قرار داده است.

    گزارش محتوا

    این اثر نفیس، متقن‎ترین‎ نوشتاری است‎ که در باب شیوه تدریس شایستگی‌های دانشجویی در زمینه اخلاق و رفتار دانش‌پژوهی را یادآور شده است و اساتید و دانشمندان را به وظایف و رسالت خویش به‌خوبی آشنا ساخته و از ارکان اساسی تعلیم و تربیت‎ و نکات‎ دقیق‎ آن پرده برداشته است. این‎ اثر نزد علمای ژرف‌اندیش حوزه‌های علمی از موقعیت ویژه‌ای برخوردار بوده و هست و همواره دانشمندان، دانشجویان را به جایگاه و تأثیر سازنده‎ آن‎ در‎ پیشرفت، آگاه ساخته و به مطالعه آن توصیه نموده‌اند؛ از جمله میرزای شیرازی‎ بزرگ(ره)، عموم اهل دانش را به مطالعه آن سفارش کرده است: «چقدر شایسته است که اهل علم‎، مواظبت‎ نمایند‎ به مطالعه این کتاب شریف و متأدب شوند به آداب مزبوره در آن...»[۱]‎.

    بدون تردید، یکی از منابع‎ اصلی شهید‎ در‎ نگارش منية المريد، که سخت تحت تأثیر آن نیز بوده، کتاب «تذكرة السامع في أدب العالم‎ و المتعلم»، نوشته بدرالدین بن جماعه کنانی (م 733ق) است. ازاین‌روی‎ در بسیاری‎ از مطالب، نظم ابواب، فصول و مستندات به یکدیگر نزدیک هستند. این هم‎خوانی به‎‎صورت‎ کلی‎ نمایان است. اما در زیاده و کمی مطالب با یکدیگر تفاوت‎هایی دارند. «منية المريد» در ابواب کلی بر «تذكرة‎ السامع»، دو باب، خاتمه و تتمه افزون دارد. البته «تذكرة السامع» نیز بابی تحت عنوان «آداب‎ و شرایط‎ سکونت در مدارس» بر «المنية المريد» اضافه دارد‎. در‎ مستندات‎ مباحث، نیز تفاوت‎های جزئی با یکدیگر دارند؛ از‎ جمله «منية المريد» در آغاز باب‌ها و برخی فصول از روایات ائمه دوازده‌گانه(ع) استفاده کرده و افزون‎ بر آنچه «تذكرة السامع» از‎ پیامبر‎(ص)، اصحاب و بزرگان‎ دانش‎ آورده‎ است، از روایات ائمه شیعه در جای‎‎جای‎ مباحث سود جسته است، که این خود امتیاز بسیار والایی است که آن را‎ غنی‌تر‎ و نگرش آن را متقن‎تر و وسیع‎تر کرده است‎. آنچه به‌طور کلی، اسباب امتیاز‎ کتاب «منية المريد» است، استناد به سخنان گهربار اهل‎‌بیت(ع) در دو باب است: یکی در «آداب فتوی، مفتی و مستفتی و شرایط آن» و دیگری درباره «مناظره، شروط، آداب و آفات آن» و خاتمه درباره مطالب مهمی در‎ اقسام‎ علوم شرعی و نصایح به دانشجویان است[۲]‎. ‎ در باب دوم، شرایط و اموری که در مفتی‎ معتبر‎ است، احکام و آداب و وظایف فتوادهنده‎، آداب‎ فتوا و صادر کردن حکم، احکام و آداب و وظایف مستفتی، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. شهید پس از مقدمه به ‎‎شایستگی‌های مفتی‎ از قبیل: عدالت و فقاهت اشاره می‌کند و بر آن است که ‎فقیه جامع‌الشرایط باید به‎ معارف‎ اسلامی‎، مسائل کلامی و علوم زیربنائی که در شناخت ادله شرعی نقش دارد آگاهی داشته و به موارد‎ اختلاف و اتفاق علما و فقها، در مسائل شرعی آشنا باشد و دارای ملکه نفسانی و قوه و نیرویی قدسی‎ و ملکوتی باشد که فروع احکام‎ را‎ از اصول و کلیات آن استنباط کند. کسانی که دارای این ویژگی‌ها باشند بر آنها واجب خواهد بود نسبت به مسائل مورد نیاز خود فتوا دهند و مسائلی که از آنها پرسش می‌شود را پاسخ گویند[۳]‎.

    مطالب باب سوم بدین شرح است‎: در‎ مقدمه‎ فصل اول، شهید فرموده است: مناظره‎ و تبادل فکر و نظر در احکام دینی، بخش و عضوی از پیکره دین است و در عمل نیازمند فرصت مناسب، شرایط‎ و آداب‎ ویژه‌ای‎ است که کامیابی در آن در گرو رعایت‎ آن‎ شروط‎ است. مطالب‎ این‎ فصل در هشت موضوع بیان شده که از جمله آن است: هدف مناظره‌کننده باید رسیدن به حق باشد، نه ریا و خودنمایی. سپس نشانه مناظره‌ای که با هدف الهی برگزار می‌شود‎ را برمی‌شمارد. اشتغال به مناظره را در صورتی صحیح می‌داند که وظایف مهم‎تر از آن در بین نباشد؛ زیرا درصورتی‌که مناظره درباره امر واجب، به‌گونه مشروع انجام گیرد، واجب کفایی خواهد بود‎. آنگاه شرایط‎ اساسی مناظره‌کنندگان در احکام دین را اجتهاد می‌داند و بر آن است که نتیجه مناظره با این پشتوانه علمی برای دیگران قابل پیروی است و از دیگرچیزهایی که در مناظره سازنده علمی لازم می‌شمارد‎ وجود جو آرام و متکی بر منطق، مصون بودن از تحریکات، رعایت حق و انصاف ‎است[۴]‎.

    در فصل دوم، از آفات و نتائج‎ سوئی‎ که از رهگذر مناظره مخرب نصیب‎ انسان‎ می‌شود و تأثیر نامطلوبی که بر اخلاق و رفتار افراد می‌گذارد، سخن گفته است و سفارش نموده مناظره به‌منظور غلبه بر دیگران، اقناع و اسکات خصم و مباهات و فضل‎فروشی صورت‎ نگیرد‎. سپس نتائج سوئی را برای‎ مناظره‎ نادرست برشمرده است؛ از قبیل: عدم پذیرش حق از رهگذر گفتگو همراه با جدال و ستیز، جلوه‌گری رزائل مانند: خشم، غضب، حقد، کینه‌توزی، رشک و حسد، انزوا و گوشه‌گیری از مردم‎، سخنان‎ ناروا بر زبان راندن و احساس تکبر و خودستایی در برابر دیگران و...[۵]‎.

    خاتمه کتاب شامل سه مطلب اساسی به شرح زیر است‎: مطالب‎ بخش اول‎ در دو فصل آمده است: در فصل اول، علوم شرعی و دانش‌های اصیل دینی را به چهار بخش علم کلام‎، علم کتاب (قرآن کریم)، علم به احادیث و علم به احکام شرعی (فقه‎) تقسیم‎ کرده‎ و ارزش و جایگاه و اهمیت هریک را یادآور شده و از آیات قرآن و سخنان پیامبر(ص) و پیشوایان دین و دانشوران بر نظرگاه‌ها ‎‎و مطالب‎ خود تأیید آورده است.

    فصل دوم، به علوم و دانش‌های فرعی که معرفت و شناخت علوم‎ شرعی‎ بر‎ آن توقف دارد، مثل معرفت خداوند و مسائل مربوط به آن که از راه تأمل در نشانه‌های الهی می‌توان‎ بدان دست یافت و معرفت و کسب علومی که فهم احکام و آیات قرآن و احادیث بر‎ آن مبتنی است و مقدار‎ لازم‎ از هریک را گوشزد می‌کند. سپس علوم مورد نیاز علم فقه استدلالی را برمی‌شمرد که مجموعاً دوازده علم است (صرف، نحو، اشتقاق، معانی، بیان، بدیع، لغت، اصول فقه، رجال، منطق، تفسیر و حدیث)[۶]‎.

    بخش پایانی کتاب به توصیه‌ها و پندهای‎ شهید‎ به‎ دانشجویان اختصاص یافته است؛ از جمله توصیه‌های شهید: قدرشناسی فرصت‎های زودگذر عمر است‎ که محصل‎ باید‎ آن را غنیمت شمرده و از آن کمال بهره‌برداری را در راه کسب فضائل و ملکات‎ علمی‎ و ارتقاء‎ دانش خود بنماید. کوتاهی و سهل‌انگاری در راه تحصیل دانش، مایه حسرت و تأسف درازمدت و موجب‎ سر‎درگمی در هدف می‌گردد. تلاش در راه کسب دانش، پلکان ترقی است و جایگاه‎ و مدارج‎ عالی‎ قیامت و هم‎جواری با انبیا، شهدا، صالحین، علما و... به‌وسیله دانش و با استفاده از همین فرصت‎‍‎های عمر به ‎دست‎ می‌آید‎. اگر دانشجو در طریق تحصیل علم، تن‌آسایی پیشه سازد و همت بلند نداشته باشد،‎ این‎ ناشی‎ از نارسایی عقل و غفلت او خواهد بود که باید از آن به خداوند پناه برد. البته تأسف‎ در‎ صورتی است که در قیامت از عذاب الهی مصون باشد، والا باید آماده عذاب‎ الهی‎ بود‎ به‌خاطر قصور در وظیفه واجب عینی یا کفائی که خود گناه است و بنابراین، سرگرمی‌ها و تن پروری‌ها و اشتغالات‎ غیر‎ علمی‎ و شانه خالی کردن از زیر بار رنج تحصیل فقه و مقدمات آن بزرگ‎ترین گناه محسوب‎ می‌شود؛ گرچه آن اشتغالات غیر علمی، عبادت، مثل: دعا و قرائت قرآن باشد[۷]‎.

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب و مصادر و نیز جدول خطا و صواب در انتهای کتاب ذکر شده است. همان‎ گونه که در مقدمه کتاب آمده، در تصحیح این کتاب از سه نسخه خطی استفاده شده است[۸]. اختلاف نسخه‌ها و آدرس آیات و روایات در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.

    این کتاب بارها به فارسی ترجمه شده است که ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی (1369ق)، ترجمه سید محمود موسوی دهسرخی (1374ق) و ترجمه سید محمدباقر حجتی (1400ق) از آن جمله است[۹]‎.

    پانویس

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. میری، سید عباس، «اخلاق و آداب اهل علم در آثار حوزویان»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کتاب ماه دین، آبان و آذر 1380، شماره 49 و 50، صفحه 96 تا 110.
    3. مختاری، رضا، «نظری به ترجمه منية المريد»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کیهان اندیشه، مرداد و شهریور 1365، شماره 7، صفحه 64 تا 76.

    وابسته‌ها