دیوان عایشه درانی
| دیوان عایشه درّانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | درانی، عایشه (نویسنده) مستشارنیا، عفت (مصحح) |
| ناشر | عرفان |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۴۰۲ش |
| شابک | 3ـ75ـ6580ـ600ـ978 |
| موضوع | شعرفارسي -- افغانستان -- قرن 11ق شعر فارسي -- شاعران افغانستاني |
| کد کنگره | PIR ۶۲۴۸/د۹ |
دیوان عایشه درّانی تألیف عایشه درّانی، ویرایش، مقدمه، مصحح متن و فهرست‌ها دکتر عفت مستشارنیا؛ در شعر عایشه تعداد زیادی از واژگان رایج در زبان فارسی دری آن روزگار یافت می‌شود که از دو نظر قابل بررسی است؛ یکی از دید زبان و گرایش او به سادگی درونی و دیگر از نظر کاربرد آن لغات و ترکیبات و معانی و مفاهیم آنها. در پایان این چاپ، این لغات و ترکیبات با معانی آنها درج شده است.
گزارش کتاب
عایشه درّانی در سدۀ یازدهم قمری در خانواده‌ای که منتسب به سلسلۀ حاکم درّانی سدوزایی بود، دیده به جهان گشود. پدرش یعقوب‌علی‌خان بارکزایی درّانی، فردی لشکری و توپچی‌باشی بود. موقعیت خانوادگی عایشه موجب شد تا او از آموزش و تعلیم و تربیت بهره‌مند شود. در کودکی خواندن و نوشتن را فراگرفت و چنان‌که معمول آن روزگار بود، پس از آموزش‌های اولیه، قرائت قرآن و پس از آن برای رشد قریحه و مهارت در نوشتن و خواندن، احتمالاً بوستان و گلستان و قطعاً دیوان خواجه حافظ شیرازی را خوانده است. شاید به علت محدودیت‌هایی که در آموزش برای زنان وجود داشت، به خواندن آثار ادبی پرداخته و یکسره به شعر و ادب روی آورده است. انس او با خواجۀ شیراز و تأثیری که از او برداشته است را در دیوانش به‌ویژه غزلیات او آشکارا می‌توان دید.
زندگانی عایشه را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:
الف) دورۀ کودکی و نوجوانی که به کسب دانش و آموختن و احتمالاً مشق‌های اولیه در شعر و شاعری سپری شده است.
ب) دورۀ میان‌سالی و ازدواج و به‌دنیاآوردن فرزندان و اهتمام و مراقبت از آنان که از این دوره اشاراتی در دیوان او موجود است. او دارای شش فرزند (یک پسر [فیض‌طلب] و پنج دختر) بوده است.
ج) دورۀ سوم او را باید دورۀ طاقت‌سوز داغداری و نوحه‌سرایی بی‌پایان او در سوگ فیض‌طلب جوان‌مرگ دانست. هر سه دورۀ زندگی او با دوران حکومت احمدشاه درّانی بنیان‌گذار حکومت درّانی سدوزایی و پسرش تیمورشاه و فرزندان او زمان‌شاه و شاه محمود و شاه شجاع و حکومت دورۀ شاه محمود مصادف است که از این میان، دورۀ تیمورشاه با آرامش نسبی همراه است و شناخته‌شدن او به عنوان یک شاعر و سخنور در این دوره تحقق می‌یابد.
تیمورشاه زمانی که شعر عایشه را شنید، او را مورد تحسین و تشویق قرار داد و صلۀ فراوانی به او بخشید. در دیوان موجود عایشه، شعری که ستایش تیمورشاه یا پادشاهان پس از او را داشته باشد، وجود ندارد. به نظر می‌رسد عایشه هنگام تدوین دیوان شعرش در سال 1232 قمری که سه سال پیش از مرگ اوست، به سبب تغییر در نحوۀ جهان‌بینی‌اش که پس از حادثۀ اندوهبار کشته‌شدن فیض‌طلب پدید آمده بود و موجب شده بود روی از دنیا و اهل آن بگرداند و در بیت‌الحزن شهر زنان خویش بر مرگ فرزند و بربادرفتن ثمرۀ زندگانی‌اش به درگاه حق‌تعالی مویه سر کند و از پیشگاه او و حبیبش پیامبر اکرم و خاندان و فرزندان آن حضرت برای تسکین دل خویش و مجازات عاملان کشته‌شدن فرزندش استمداد جوید، آن ستایش‌ها را از بین برده باشد و بیشتری اشعاری را که می‌پسندید، نگه داشته است.
با همۀ تأثیری که عایشه از شاعران دیگر و بیشتر از همه از خواجۀ شیراز پذیرفته است و غزل‌های فراوانی در وزن و قافیۀ غزلیات حافظ با اندک تغییری در قوافی آنها سروده است و گاه مصراع‌ها و ترکیبات خاص او را تکرار کرده است، شعر او از آن خود اوست؛ به‌ویژه در مواردی که مربوط به احساس و عواطف مادرانۀ او می‌شود، فوق‌العاده اختصاصی است و از این دیدگاه کمتر شاعر زنی را می‌توان با او مقایسه کرد.
در دیوان عایشه هفده قصیده وجود دارد که بر معانی و مضامین حمد و نعت و منقبت اشتمال دارد. بلندترین قصیدۀ او 63 بیت است. نعت‌ها و منقبت‌های او شامل ستایش حضرت رسول اکرم و اهل بیت و یاران او یا به تعبیر خودش پنج‌تن و دوازده امام و چهار یار می‌باشد که از این میان دو قصیده به ستایش امیرالمؤمنین علی(ع) اختصاص دارد.
در شعر عایشه تعداد زیادی از واژگان رایج در زبان فارسی دری آن روزگار یافت می‌شود که از دو نظر قابل بررسی است؛ یکی از دید زبان و گرایش او به سادگی درونی و دیگر از نظر کاربرد آن لغات و ترکیبات و معانی و مفاهیم آنها. در پایان این چاپ، این لغات و ترکیبات با معانی آنها درج شده است.
مطالعه و بررسی اشعار عایشه نشان می‌دهد وی به اصلاح اشعار خود نپرداخته و احتمالاً آن را به استادی نشان نداده است. این چاپ بر اساس چاپ نخست دیوان او که به امر امیر عبدالرحمان‌خان در پنجم رمضان سال 1305 قمری در چاپخانۀ سرکاری کابل چاپ شده، انجام گرفته است.[۱]
پانويس