الجامع الصغیر مع شرحه النافع الکبیر

الجامع الصغیر مع شرحه النافع الکبیر
پدیدآوران	شیبانی، محمد بن حسن (نويسنده) لکنوی، محمد عبدالحی (نويسنده)
ناشر	گندمان
مکان نشر	پاکستان
سال نشر	1411ق - 1990م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الجامع الصغير، اثر محمد بن حسن شیبانی (متوفی 189ق)، کتابی است مهم در فقه حنفی که با شرح آن، «النافع الكبير»، نوشته محمد عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی (1264-1304ق)، توسط اداره قرآن و علوم اسلامی پاکستان، منتشر شده است.

زمان دقیق نگارش کتاب معلوم نیست، ولی بنا بر منابع، شیبانی پس از اتمام تألیف «المبسوط»، به درخواست یا توقع استادش، ابویوسف یعقوب بن ابراهیم انصاری (متوفی 182ق)، به جمع‌آوری روایاتی که ابویوسف از ابوحنیفه نقل کرده بود، پرداخت. در این کتاب، شیبانی ظاهراً به خواهش ابویوسف و برای بزرگداشت ابوحنیفه، همواره از ابویوسف نه با کنیه، بلکه با اسم (یعقوب) یاد کرده است.

شیبانی پس از نگارش کتاب، آن را به استادش نشان داد و او نیز کتاب را بسیار پسندید، ولی چند ایراد از آن گرفت که شیبانی آن را ناشی از فراموشی ابویوسف دانست. در پاره‌ای مسائل، اختلاف نظر ابویوسف و شیبانی در نقل نظر ابوحنیفه در کتاب انعکاس یافته است.

به نظر برخی مؤلفان، انگیزه شیبانی از تألیف «الجامع الصغير» آن بود که آرای ابوحنیفه را بدون ذکر اقوال مخالف در اثری موجز بیان کند؛ بااین‌حال موارد متعددی از مسائل مورد اختلاف در کتاب مطرح شده است.

پاره‌ای منابع، کتاب را اثر مشترک شیبانی و ابویوسف انگاشته‌اند، ولی این نظر مردود است؛ زیرا ظاهراً شیبانی تمام مطالب آن دسته از آثار خود را، که موصوف به «صغیر»ند، مانند الجامع الصغير و السير الصغير، از ابویوسف شنیده است. این نکته که تمامی ابواب کتاب با عبارت «محمد عن يعقوب عن أبي‌حنيفة» آغاز شده نیز مؤید این مطلب است. شاگردان شیبانی، از جمله عیسی بن اَبان (متوفی 221ق) و محمد بن سماعه و علی بن معبد بصری (متوفی 218ق)، «الجامع الصغير» را از استادشان روایت کرده‌اند.

«الجامع الصغير» بیش از سی کتاب (باب اصلی) دارد و هر کتاب شامل چند باب فرعی است. تعداد مسائل آن را 1532 مسئله دانسته‌اند که بر سه قسم است: نخست، مسائلی که در «المبسوط» بیان شده، اما صریحاً به شخصی اسناد داده نشده و در «الجامع الصغير» گوینده آنها مشخص شده است؛ دوم، مسائلی که در آثار پیشین شیبانی آمده، ولی وی در «الجامع الصغير» به عللی آنها را با تعابیر دیگری آورده است؛ سوم، مسائلی که برای نخستین بار در این کتاب ذکر شده است.

جز در چند مسئله که به آرای فقهی زفر بن هذیل (متوفی 158ق) اشاره شده، شیبانی در بقیه موارد فقط آرای فقهی ابوحنیفه، ابویوسف و خود را ذکر کرده و به آرای فقهای دیگر نپرداخته است. بیشتر مسائل و فتواهای کتاب عاری از استدلال است؛ بااین‌همه، در مواردی به قیاس و استحسان استدلال شده است.

منابع مقاله

حسینی آهق، مریم، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1384.