تاریخ سیاسی و اجتماعی دوره‌ی پادشاهان مملوکی

تاریخ سیاسی و اجتماعی دوره‌ی پادشاهان مملوکی
پدیدآوران	عبده قاسم، قاسم (نویسنده) مفاخری، بهزاد (مترجم)
ناشر	سروش
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۶ش
کد کنگره	‏

تاریخ سیاسی و اجتماعی دوره‌ی پادشاهان مملوکی تألیف قاسم عبده قاسم، مترجم بهزاد مفاخری؛ در اثر حاضر مؤلف بعد از شرح و توضیح چگونگی روی کار آمدن دولت مملوکی و مفاهیم سیاسی و وقایع مهم این دولت، از اوضاع اجتماعی مصر تحت سلطه ی مملوکیان سخن می گوید و با تیزبینی، میزان دخالت دولت در کارهای مردم و تأثیر مسائل سیاسی در اوضاع اجتماعی را به تصویر می کشد.

ساختار

کتاب در دو بخش و پانزده فصل نگاشته شده است. فهرست بخشها و فصل های کتاب: بخش اول: تاریخ سیاسی

فصل یک: اوضاع تاریخی برآمدن دولت پادشاهان مملوکی

فصل دو: بنیاد سیاسی دولت پادشاهان مملوکی

فصل سه: قطر؛ از مملوک تا سلطان

فصل چهار: خطر مغولان

فصل پنج: نبرد عین جالوت

فصل شش: سرانجام قهرمان

فصل هفت: بیبرس و تأسیس دولت مملوکی

فصل هشت: حکومت خاندان قلاوون و سرانجام صلیبی ها

فصل نه: دولت مملوکان چرکسی

بخش دوم: تاریخ اجتماعی

فصل ده: سیاحان اندلسی در قاهره

فصل یازده: بازارها و زندگی روزمره ی مردم

فصل دوازده: اقلیت های دینی در جامعه ی مصر

فصل سیزده: اعیاد دینی و جشن های عمومی

فصل چهارده: مشاغل مرتبط با زندگی روزمره

فصل پانزده: قحطی و وبا و بحران های اقتصادی

گزارش کتاب

دوره ی پادشاهان مملوکی (922-648 ه. ق / 1517- 1250 م) از دوره‌های شگفت انگیز در تاریخ منطقه ی عربی و جهان اسلام به طور عام، و مصر و شام به طور خاص است؛ چرا که این دوره ی سرنوشت ساز، نقطه ی عطف مهمی در تاریخ تمدن عربی – اسلامی به شمار می رود؛ همچنان که این دوره بین دو مرحله ی آغاز و انجام جداگانه در تاریخ منطقه و کل جهان قرار دارد. آغاز این دوره با پیدایش نیروهای فرنگی در حملات صلیبی به منطقه ی عربی، و حمله ی مغولان بت پرست از شرق به همین منطقه مصادف بود که نقش تاریخی این دولت، پیروزی در برابر این دو خطر بود و این در عمل رخ داد؛ چرا که پادشاهان مملوکی در تکمیل نقش مهم تاریخی ایوبیان موفق بودند تا جایی که پیروزی بر صلیبیان زیر آسمان شرق عربی و در سرزمین های تحت سلطه ی آنان در دهه ی آخر قرن 7 ه- ق / 13م محقق شد؛ همچنان که آنان به مهار حمله ی خشونت آمیز مغول موفق شدند تا جایی که این قوم به اسلام گرویدند و این نیروی سرزنده و فعال به تمدن اسلامی افزوده شد اما پایان این دولت با دو حادثه ی جهانی بسیار مهم مصادف بود: نخست آغاز حرکت استعماری اروپا که از پوستینه ی تنگ اروپا خارج شد و سعی داشت تسلط جهان اسلام را بر راه‌های بازرگانی جهانی و مراکز دریایی و خشکی براندازد. ابتدا با دور زدن جهان اسلامی از طریق راهی دریایی که آفریقا را دور می زد تا به شرق آسیا و اقیانوس هند برسد. افزون بر این، آن ها کوشیدند تا بر دریای سرخ مسلط شوند؛ دریایی که تا آن زمان (اوایل قرن10 ه. ق / 16 م) منطقه ی عربی – اسلامی بود و جز کشتی های مسلمانان بدان وارد نمی شد. اما رخداد دوم، تبدیل دولت عثمانی از قدرتی محلی در آسیای صغیر به نیرویی جهانی بعد از فتح قسطنطنیه و تبدیل آن به پایتخت دولت اسلامی بود که بال دوم خود را تا کمربند اروپا، یعنی منطقه ی بالکان گسترد و به قلب اروپا رسید. دولت عثمانی حمایت از منطقه ی عربی را در برابر مطالع استعمار اروپایی دست کم تا اواخر قرن 12 ه- ق / 18 م به عهده گرفت. از سوی دیگر، دولت عثمانی جای دولت مملوکی را گرفت؛ هرچند به طور طبیعی نقش تاریخی این دو متفاوت بود؛ چرا که از هم گسیختگی ساختار سیاسی – اقتصادی دولت پادشاهان مملوکی، که به سقط زودهنگام در برابر نیروهای نوظهور منجر شد به مثابه ی ثمره ی تلخی بود که بذر آن با ساختار سیاسی این دولت از همان ابتدا نشانده شده بود؛ یعنی برآمدن دولت مملوکی بر اساس نیروی نظامی و مشروعیت ظاهری خلیفه ی عباسی با تکیه بر نیروی نظامی تنها راه رسیدن به تخت سلطنت بود و به همین دلیل درهای درگیری برای رسیدن به قدرت سیاسی گشوده شد و رسیدن به تخت سلطنت از راه خونریزی و توطئه به جایزه ی رقابت ترسناک میان حاکمان و کسانی تبدیل شد که به حکومت چشم دوخته بودند. از تناقضات تاریخی اینکه، این تخت سلطنت جایزه ی این رقابت در اواخر دوره ی پادشاهان مملوکی به وبالی تبدیل شد که بزرگان امیران مملوکی از پذیرش آن خودداری می کردند. عیب های نخست به بیماری نهایی تبدیل شد؛ چرا که نظام اقطاعی که اساس دولت بر آن بود از هم پاشید و دولت هم که با تکیه بر نیروی نظامی برای اداره ی کشور پدید آمده بود، توان اداره ی شهر را نداشت. پس از پایان خطرهای خارجی دولت ممالیک در اداره ی مصر و شام به وبال سیاسی – اقتصادی تبدیل شد، که هرچه زمان بر آن می گذشت به هیولایی بدل می شد که شایسته ی نجات نبود. ثمره ی تلخ اصل «حکومت از آن غالب است» در درگیری های خیابانی گروه‌های مملوکی و شورش‌های نظامی و تمرد و نافرمانی و فروپاشی قدرت دولت و ...تجلی یافت که صفحات منابع تاریخی در واپسین سال های دوره ی ممالیک را به خود اختصاص داده است. مشروعیت ساختگی و ظاهری در به دست آوردن واگذاری حکومت از سوی خلیفه ی عباسی قاهره و پشتیبانی فقیهان از پادشاهان مملوکی تجلی یافت که اغلب برای کسب رضایت آنان و پرهیز از شرشان صورت می گرفت. از آنجا که همه ساختگی و دروغ بودن این مشروعیت را می دانستند، هیچ کس آن را جدی نگرفت؛ چه کسانی که بر تخت سلطنت تکیه زده، و چه کسانی که رعیت این سلطان بودند. به نظر مؤلف این موضوع به ایجاد نفاق سیاسی در گستره ی حیات سیاسی منطقه ی عربی منجر شد؛ پدیده ای که تا امروز هم از آثار فاجعه بار آن رنج می بریم. بالطبع اوضاع سیاسی در اوضاع اجتماعی مصر در ان دوره بازتاب یافته است. نیمه ی اول از تاریخ پادشاهان مملوکی از سرزندگی برخوردار بود و این امر در آن زمان، شهرهایی بزرگ داشت و پادشاهان زیادی در آن سکنا گزیده بودند که مقصد بسیاری از جهانگردان شده بود و تعداد زیادی از کسانی که از دست ظلم و ستم ومشکلات اقتصادی و محدودیت های سیاسی از شرق و غرب می گریختند، بدانجا مهاجرت می کردند. قاهر نقش آخرین کانون تمدن اسلامی را به عهده داشت و مقصد و مأوای دانشمندان و بازرگانان و حجاج و دانش دوستان و همه ی آحاد مردم شد که در آن زندگی از امنیت و آرامش سرشار بود و رزق و روزی وسیعی برای همگان وجود داشت؛ سپس چهره ی درخشان در ابتدای دوره ی ممالیک چرکسی دگرگون شد و رنگ های درخشان رونق و پیشرفت بر نقشه ی جامعه ی مصر در برابر رنگ های تیره و تار رکود و پریشانی عقب نشست و دولت و جامعه ی مصر در سراشیبی سقوط و افول قرار گرفت.

در اثر حاضر مؤلف بعد از شرح و توضیح چگونگی روی کار آمدن دولت مملوکی و مفاهیم سیاسی و وقایع مهم این دولت، از اوضاع اجتماعی مصر تحت سلطه ی مملوکیان سخن می گوید و با تیزبینی، میزان دخالت دولت در کارهای مردم و تأثیر مسائل سیاسی در اوضاع اجتماعی را به تصویر می کشد.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران