مرقع ناصری

مرقع ناصری
پدیدآوران	ناصرالدین شاه (نویسنده) عبد امین، مجید (مصحح) فراهانی، مهدی (مصحح)
ناشر	انتشارات دکتر محمود افشار
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۸ش
کد کنگره	‏

مرقّع ناصری تألیف ناصرالدین شاه، مصحح مجید عبد امین - مهدی فراهانی؛ کتاب حاضر دربردارنده‌ی دو مرقع از قدیمی ترین مشق های خوشنویسی، طراحی‌ها، اشعار و روز نوشته‌های ناصرالدین شاه است که در کتابخانه‌ی سلطنتی و مرکز اسناد کاخ گلستان نگهداری می‌شود.

گزارش کتاب

تمایل انسان به ثبت و ضبط آنچه دریافت و مشاهده می‌کند، پیشینه‌ای بس طولانی دارد، و در گذر زمان رو به تکامل نهاده، و صورت بندی‌های گونه گونی را یافته است. از نخستین جلوه‌های شناخته شده‌ی این تمایل در میان سنگ نگاره‌ها و حکاکی‌های باستانی، تا واپسین ابزار نوین ثبت و ضبط، همواره ابعاد ذهنی انسان، مورد واکاوی‌های متفکرین و اندیشمندان بوده، و طی سالیان متمادی نیز نظریات و آرای متعددی در باب ماهیت و حقایق پنهان تاریخ، بر اساس مشاهدات و مکتوبات، از سوی صاحب نظران ارائه شده است. در این میان، رویکردهای تک سویه به شواهد تاریخی و پژوهش‌های تک رشته ای، به تنهایی نمی توانند مبین تصویری شفاف از پدیده‌های تاریخی باشند، و نیازمند هم پوشانی لایه‌های متعدد از مستندات و مکتوبات، بر اساس تحقیقات چند رشته‌ای و میان رشته‌ای هستند تا مسیر پاسخگویی به بسیاری از پرسش‌های تاریخی را هموار سازند. از این منظر، شناخت و دسته بندی اسناد معتبر نقش بسزایی در مکاشفه‌های پژوهشی ایفا می‌کند، و تاریخ را از گزیده نگاری‌های شخصی برحذر می‌دارد. چنانکه جنبه‌ی روایی هنر ایرانی در میان طرح ها و نگاره‌های نقش بسته بر کتب و رسالات، ظروف، اشیاء، کاشی کاری‌ها، دیوارها و جز این ها، تا بیش از مواجهه با مناسبات هنر جدید در غرب، نقش تعیین کننده‌ای در پژوهش‌های تاریخی ایفا کرده است. برخی از این نگاره ها، همان تاریخ مکتوبی هستند که گویای احوال مردم این سرزمین کهن شده است. در میان مطالعات فرهنگی و تاریخی ایران، همان گونه که شعر به تنهایی خیال انتزاعی شاعر نیست و شاعر از حقیقتی پنهان اما با زبانی استعاره سخن می گوید، بسیاری از آثار هنری ایران در طی سده‌های پیشین، تنها به عنوان هنرهای زیبا و موزه‌ای مورد تحلیل و بررسی قرار نگرفته اند، بلکه گاه به مثابه روایتگرهایی تاریخی، زبان مصور تاریخ بوده‌اند. کتاب حاضر نمونه‌ای از آن موارد است. بدین سبب که ناصرالدین شاه آنچه را که می دید نقش می‌کرد، بسان طراحی واقع گرا؛ اما انتخاب فرم ها و ترکیب بندی آثارش مانند هنرمندان واقع گرای غربی نبود. در چهره نگاری‌ها به شبیه سازی می اندیشید، چه آنجا که از مدلی زنده در مقابل خویش بهره می برد، و چه آنجا که از روی کارت پستال ها و روزنامه‌های فرنگی نمونه سازی می‌کرد. دقت در ترسیم و تکرار یک فیگور در کنار هم، نشان از آن دارد که گاه الگویی مشخص در مشق طراحی داشت، اما اگر به استقبال تخیل خویش می‌رفت، در کنار آن اثر می نوشت: «خیالی». بنابراین آنچه که شاه در مقام یک طراح به دنیای پیرامون خویش می اندیشید به مانند یک طراح با بیانی ساده و دور از جزئیات، ماهیت اصلی یک فیگور یا دورنما را به تصویر می کشید، اما آنجا که در نقش یک راوی، رخدادها را بیان می‌کرد، کمابیش کوچک ترین جزییات را مصور می‌نمود. در واقع ناصرالدین شاه طراح، همان راوی قدرتمند تاریخی بود که گاه با در هم آمیختن خیال و واقعیت، آنچه را که اراده‌ی خویش بود منقوش می‌کرد و گاه در کنار آن نیز یادداشتی را می نوشت که نشان از موقعیتی حقیقی داشت که پیش از خلق اثر رخ داده بود؛ به بیانی دیگر می‌توان گفت، تخیل هنری شاه در بسیاری از آثار، نمودی بیرونی و واقعی داشت.

کتاب پیش رو دربردارنده‌ی دو مرقع از قدیمی ترین مشق های خوشنویسی، طراحی‌ها، اشعار و روز نوشته‌های ناصرالدین شاه است که در کتابخانه‌ی سلطنتی و مرکز اسناد کاخ گلستان نگهداری می‌شود. این دو مرقع را ناصرالدین شاه خود طی سالیان متمادی فراهم آورده است. آثار گردآمده در آن‌ها، شامل پرتره‌هایی از مهدعلیا، شاهزادگان و همسران شاه، رجال درباری، فرنگیان و صاحب منصبان نظامی و همچنین مناظر و دورنماهایی از عمارت های سلطنتی و خانه‌های روستایی، مشق های نظامی، صحنه‌های شکار و برخی مراسم درباری است که ناصرالدین شاه از دوران ولیعهدی به بعد طراحی کرده است. در میان گزارش‌های ناصرالدین شاه همچنین اطلاعات تاریخی ذی قیمتی درباره‌ی برخی رجال، درباریان، اهل حرم، بناها، مناطق و رویدادها در سال‌های اولیه‌ی سلطنت وی یافت می‌شود.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران