من اهداف التربية الاسلامية

من اهداف التربية الاسلامية
پدیدآوران	حازمی، خالد بن حامد (نویسنده)
ناشر	دار عالم الکتب للطباعه و النشر و التوزیع
مکان نشر	ریاض
سال نشر	1423ق/2002م
چاپ	اول
کد کنگره	‏

من اهداف التربية الاسلامية تألیف خالد بن حامد حازمی؛ در این اثر که جلد سوم از مجموعه‌اى است با فروست: سلسله المنظومه التربویه، تنها چهار مورد از هدف‌هاى تربیت اسلامى بازشکافى گشته است. مطالب کتاب در مقدمه و پنج فصل تحریر شده است.

خاستگاه هدف‌هاى تربیت اسلامى، هدف اساسى آفرینش انسان است که در قرآن به آن اشاره شده است. شمار این هدف‌ها تابع گونه‌هاى فعالیت انسان در زندگى است و چون به همه این شمار نمى‌توان پرداخت تنها به چهار هدف که مهم‌ترند یعنى اهداف علمى، اخلاقى، شغلى، جسمى پرداخته شده است (ص 5).

در فصل نخست به مفهوم تربیت عنایت شده و از معانى لغوى، کاربردهاى مشتقات آن در قرآن و مفهوم اصطلاحى تربیت سخن رفته است. آنگاه تربیت، تعریف و تحلیل و به دو نوع عام و خاص تقسیم شده است. در پایان به واژگان مترادف تربیت در فرهنگ اسلامى اشاره شده است. نگارنده در این فصل گفته است: وردت کلمه التربیه و بعض مشتقاتها فى القرآن الکریم بمعان متقاربه (ص 10) حال آن‌که در قرآن کریم هرگز واژه «تربیت» به کار نرفته است.

در فصل دوم به هدف علمى تربیت اسلامى پرداخته شده است. نگارنده در شرح این موضوع ابتدا از اهمیت علم در اسلام و دعوت اسلام به علم‌آموزى یاد مى‌کند؛ سپس از تعلیم و تعلم مى‌گوید و به مفهوم علم و تعلیم و اعلام و تعلم اشاره مى‌کند و براى تحقق فرآیند تعلیم و نیز مؤثر افتادن آن شروطى برمى‌شمارد؛ سپس به موانع تحصیل علم و پس از آن به عوامل یارى‌بخش فردى و بیرونى فراگیرى دانش مى‌پردازد. فراز پایانى این فصل دربارۀ عوامل مؤثر در فراموشى و به یاد آوردن آموخته‌هاست.

موضوع فصل سوم، هدف اخلاقى در تربیت اسلامى است. این فصل با پردازش مفهوم لغوى و اصطلاحى اخلاق و تعریف و شرح اخلاق پسندیده، اخلاق ناپسند و رفتار اخلاقى آغاز مى‌شود. آنگاه مفهوم ضابطه اخلاقى و تقسیم آن به شرعى و عرفى و روان‌شناختى و شرح و بسط آن‌ها مطرح مى‌شود. نکته بعدى مفهوم فعل اخلاقى است که از آن به حدود اخلاق تعبیر و در واشکافت آن از تقسیم حدود به عام و قواعد چهارگانه آن، و حدود خاص سخن مى‌رود. نگارنده بى‌آن‌که عنوان کند در پى شرح حد وسط ارسطویى در اخلاق و اشاره به این نکته است که تا صفتى به صورت عادت درنیاید، فرد را نمى‌توان صاحب آن صفت اخلاقى دانست (ص 54-59). نگارنده در ادامه، و به پیروى از حسن بصرى و ابن‌قیم، بخشش، تحمل و مدارا، پرهیز از آزردن دیگران را اصول محاسن اخلاق مى‌داند و آن‌ها را وامى‌کاود و با اشارتى کوتاه به چهار اصل در تربیت اخلاقى سخن را به پایان مى‌برد.

هدف شغلى در فصل چهارم باز و بررسى مى‌شود. در این فصل، نخست به مسائل کار از دیدگاه اسلام پرداخته و از مفهوم کار و پیشه، فرق کار ساده با کار مرکب و ارتباط میان آن دو یاد شده است؛ سپس از فضیلت کار در اسلام و پاداش آن و لزوم دورى از بیکارى و دعوت دین به کار و تلاش در زندگى و دستیابى به خودبسندگى مالى سخن رفته است. آنگاه به توجه پیامبران و صحابه و عالمان به کار و پیشه‌ورى آن‌ها چونان سرمشق اشاره شده است. نکات بعدى این فصل، بیان ارتباط میان تربیت و کار، و اهمیت آموزش شغلى به‌طور عام و پرورش قواى انسان به‌طور خاص و نیز اشاره به اهمیت پدید آوردن آمادگى روحى براى پذیرش کار و پیشه و فن است. اخلاقیات شغلى فرجامین فراز این فصل است.

فصل فرجامین این اثر دربارۀ تربیت جسمى است و در آن تلاش شده است روشن شود که‌اسلام به بعد جسمى و مادى انسان هم توجه دارد و در این عنایت به مقولات سه‌گانه پیشگیرى، رشد، درمان، نظر دارد. گفتنى است تربیت جسمى در اسلام وسیله تحقق اهداف‌دیگر است. در جوامع معاصر به تربیت جسمى آن‌مایه و چنان توجه مى‌شود که در شکل و هدف و وسایل با برنامه تربیتى اسلامى سازگارى ندارد، از این‌رو مفهوم صحیح تربیت جسمى در اسلام هم بحث و بسط داده شده است. دیگر آن‌که تربیت بدنى به ورزش منحصر نمى‌شود بلکه جنبه پیشگیرى و درمان و تغذیه هم دارد از این‌رو به این مباحث هم اشارتى رفته است (ص 95).

• براى آشنایى بیشتر با هدف‌هاى تربیتى در اسلام و مقایسه مطالب، مطالعه کتاب‌هاى زیر پیشنهاد مى‌شود:

مقداد یالجن، اهداف التربیه الاسلامیه و غایاتها (چاپ سوم: ریاض، دار عالم الکتب للطباعه والنشر والتوزیع، 1424 ق/ 2003 م)؛ ماجد عرسان کیلانى، اهداف التربیه الاسلامیه دراسه مقارنه بین اهداف التربیه الاسلامیه والاهداف التربویه المعاصره (چاپ دوم: مدینه منوره، مکتبه دارالتراث، 1408 ق/ 1988 م)؛ همو، اهداف التربیه الاسلامیه فى تربیه الفرد و اخراج الامه و تنمیه‌الاخوه الانسانیه (چاپ دوم: فیرجینیا، المعهد العالمى للفکر الاسلامى، 1417 ق/ 1997 م)؛ دفتر همکارى حوزه و دانشگاه، اهداف تربیت از دیدگاه اسلام (چاپ اول: تهران، سمت، 1376)؛ مقداد یالجن، جوانب التربیه الاسلامیه الاساسیه (چاپ اول: بیروت، دارالریحانى للطباعه والنشر، 1986).

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتاب‌شناسی تعلیم و تربیت در اسلام، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، قم، یکم، 1390ش.