مشارق الأنوار على صحاح الآثار

مشارق الأنوار علی صحاح الآثار، تألیف عیاض بن موسی بن عیاض سبتی یحصبی (476-544ق)، معروف به قاضی عیاض، عالم بافراست، اشعری، مالکی، فقیه، محدث، حافظ قرآن، مورد ستایش علما (در خشوع و بیان نیکو و حلم و تواضع و عفت و تألیف کتاب حاضر)، مدرس کتب مذهبی مالکی و قاضی شهر خویش (سبت نزدیک جبل الطارق)، در موضوع واژه‌های غریب احادیث است.

مشارق الأنوار على صحاح الآثار
پدیدآوران	قاضی عیاض، عیاض بن موسی (نويسنده)
ناشر	المکتبة العتیقة ** دار التراث
مکان نشر	تونس ** مصر - قاهره
سال نشر	13سده
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	/ق2م5 110/7 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

کتاب، در دو جلد منتشر شده و فاقد هرگونه مقدمه و تحقیقی است. این کتاب، جزو آخرین تألیفات قاضی عیاض شمرده می‌شود؛ به‌طوری‌که وقتی بعد از وفات وی، این کتاب به مردم معرفی شد، شهرت زیادی پیدا کرد و علما وی را به سبب تألیف این کتاب، مورد مدح و تمجید قرار دادند. مقرّی در این‌باره می‌گوید: وقتی با برخی از صلحا و علمای عصر خود دیدار می‌کردم، می‌گفتند: در کتب حدیث جز به مشارق احتیاجی نداریم.

ابن خلکان در این‌باره می‌گوید: کتاب مشارق، در تفسیر غریب حدیث که مختص به صحاح سه‌گانه است، واقعا کتاب مفیدی است.

موضوع کتاب، غرائب احادیث است. مراد از غریب، الفاظ غامضی است که به سبب استعمال کم آنها، معنایشان دور از فهم است. مؤلفین برای توضیح غرائب حدیث، روش‌های متعددی دارند؛ برخی به کتاب یا کتاب‌های معینی مقید نیستند، ولی برخی دیگر، مقید به کتب خاصی هستند که کتاب قاضی عیاض از نوع دوم است و موضوع آن اختصاص به احادیث صحیح بخاری و مسلم و موطأ ابن مالک دارد.

قبل از قاضی عیاض، کسانی چون اصبغ بن فرج و عبدالملک بن حبیب سلمی و اخفش بصری، غرائب موطأ بن مالک را نوشته‌اند. همچنین هشام بن عبدالرحمن صابونی، غرائب احادیث صحیح بخاری و نیز محمد بن ابی‌نصر، غرائب احادیث صحیح بخاری و مسلم را نگاشته‌اند، اما امتیاز کتاب وی بر دیگران این است که او بین این سه کتاب (صحیح بخاری و مسلم و موطأ ابن مالک) جمع کرده و به سبب اینکه اهل مغرب، مخصوصا استاد وی ابوعلی جیانی، توجه زیادی به ضبط راویان و اختلاف روایات داشته‌اند، قاضی عیاض نیز در این باب دقت وافری داشته است.

او هدف و انگیزه‌اش را از تألیف کتاب، تساهل اهل زمانه‌اش در روایت و عدم دقت در ضبط آنها ذکر کرده است که منجر به تحریفات و تصحیفات بسیاری شده است. ازاین‌رو لازم دیده است که کتاب جامعی را که شامل صحیحین و موطأ ابن مالک باشد، در این‌باره تألیف کند؛ به‌طوری‌که غرائب حدیث را متذکر شده و الفاظ و اسانید آنها را بررسی کند و تصحیفات محدثین را متذکر شود. بنابراین وی الفاظ صحیح بخاری و مسلم و موطأ را طوری ضبط کرده است که از تصحیف و تحریف مصون بماند و همچنین اختلاف روایات و قول صحیح را ذکر کرده و تصحیف و تحریف آنها را در صورت وجود، متذکر شده است. علاوه بر این، وی غرائب الفاظ را شرح داده و معنای آنها را بیان کرده است و نیز مشکلات اسماء و القاب و ابهامات کنیه‌ها و انساب را توضیح داده و مکان‌ها و بلاد مختلف را معرفی کرده است. همچنین در ضبط الفاظ، وی حروف الفاظ و وزن و شبیه و نظیر آنها را متذکر شده است.

ترتیب کتاب به این صورت است که وی، الفاظ و اسماء را بر اساس حروف الفبا آورده است و در آخر هر حرفی سه فصل را به اسماء مکان ها و بقاع، مشکلات اسماء و کنیه ها و مشکلات انساب، اختصاص داده است.

همچنین در آخر کتاب سه باب را به‌عنوان ملحق آورده است:

باب اول، درباره جمله‌هایی که در آنها تصحیف واقع شده و یا معنای آنها دچار تغییر و تلفیق شده است.

باب دوم، درباره الفاظ و جمله‌هایی که در صحاح سه‌گانه نیازمند تعریف صحیح آنها و بیان اعرابشان و بیان مراجع ضمیر است.

باب سوم، درباره تکمیل احادیث ناقص که نمونه آنها در صحیح بخاری زیاد واقع شده است.

منابع مقاله

بخاری، بکر بن محمد، «منهج القاضي عياض في شرح غريب الحديث في كتابه مشارق الأنوار علی صحاح الآثار»