تهانوی، اشرف‌علی

تهانوی، اشرف‌علی
نام کامل	اشرف‌علی بن عبدالحق تهانوی
نسب	تهانوی
نام پدر	عبدالحق
ولادت	5 ربیع الآخر 1280ق
محل تولد	تهانه از توابع مظفرنگر، هند
محل زندگی	تهانه، مکه، کانپور
رحلت	رجب 1362ق
مدفن	تهانه
طول عمر	82
دین	اسلام
مذهب	صوفی حنفی
منصب	خطیب، رئیس طریقت اشرفیه چشتیه
اطلاعات علمی
اساتید	مولانا فتح‌محمد تهانوی، منفعت‌علی دیوبندی، مولان محمود، سید احمد دهلوی، یعقوب بن مملوک‌علی نانوتوی، محمد بن عبدالله مهاجر مکی، شیخ امدادالله مهاجر
شاگردان	عبدالحی حسنی
برخی آثار	پاسخ به مدرنیسم، اصلاح الرسوم، تحذیر الاخوان عن تزویر الشیطان، حیاه المسلمین و تعلیم الدین، القول الفاصل بین الحق و الباطل، بیان القرآن، حق القرآن، سبق الغایات فی نسق الآیات، حفظ الایمان مع بسط البنان، القصص الکبیر، تقلید و اجتهاد، بهشتی زیور، خطبه الاحکام، النکاح، التکشف عن مهمات التصوف، جزاء الاعمال، انوار الوجود فی اطوار الشهود، التادیب لمن لیس له فی العلم و الادب نصیب، تربیه السالک و نتیجه الهالک، عرفان حافظ، کلید مثنوی، التجلی العظیم فی احسن تقویم، الاکسیر فی ترجمه التنویر، القول البدیع فی اشتراط المصر للتجمیع، تنشیط الطبع فی اجراء القراءات السبع، البوادر و النوادر

تَهانَوی، اشرف‌علی بن عبدالحق(5 ربیع‌الآخر 1280- رجب 1362ق/19 سپتامبر 1863- ژوئیۀ 1943)، خطیب، مفسر، مصلح و نویسندۀ پرکار حنفی که در شبه قارۀ هند به حکیم الامت شهرت دارد.

زندگی‌نامه

تهانوی در قریۀ تهانه از توابع مظفرنگر به دنیا آمد.

تحصیلات

دورۀ ابتدایی علوم اسلامی را در همان سرزمین پشت سر نهاد. دروس عربی، فقه و علوم قرآنی و حدیث را در دارالعلوم دیوبند نزد بزرگان زمان خود همچون مولانا فتح‌محمد تهانوی، منفعت‌علی دیوبندی، مولانا محمود، سید احمد دهلوی و یعقوب بن مملوک‌علی نانوتوی فرا گرفت. با گذر از این دورۀ آموزشهای اولیه، همراه پدرش برای گزاردن حج راهی سرزمین حجاز شد و در آنجا در درس محمد عبدالله مهاجر مکی قرآن را فرا گرفت؛ همچنین محضر صوفیِ تهانوی شیخ امدادالله مهاجر را در مکه دریافت و از او آداب و رموز طریقۀ صوفیه را فرا گرفت. سپس به هند بازگشت و در جامع العلوم کانپور به تدریس مشغول شد و در عین حال، به سیر و سلوک صوفیانه روی آورد؛ اما دیری نپایید که از درس و بحث دوری گزید و بار دیگر راهی حجاز شد.

تصوف

دربارۀ این دوره از زندگی او، افزون بر بیان حالات و احوال تهانوی، در منابع به برخی ارتباطهای او با امدادالله و مولانا گنگوی نیز اشاره شده است.

پس از بازگشت تهانوی به هند، ریاست معنوی طریقۀ اشرفیه، یکی از شاخه‌های طریقۀ چشتیه، بعد از عمادالله مکی بدو رسید. بسیاری کسان برای بهره بردن از محضر او نزد وی شتافتند که در میان آنان می‌توان به عبدالحی حسنی مؤلف نزههالخواطر اشاره کرد.

فعالیت علمی، فرهنگی و اجتماعی

تهانوی در دورۀ زیست علمی خود در زمینه‌های علوم دینی و تصوف به زبانهای عربی، فارسی و اردو تألیفات فراوانی داشت که شمار آنها را بالغ بر 300 اثر یاد کرده‌اند. به نظر می‌رسد که در شبه قاره، بُعد اجتماعی شخصیت تهانوی بیشترین اثر را بر جای نهاده است. آثار، خطبه‌ها و مجالس وعظ او همیشه مجالی بوده است برای بیان آراء و عقاید او دربارۀ نقشهای متقابل اسلام و دورۀ معاصر و در عین حال، مشحون از پندها و سخنان حکمت‌آموز. واقعیت این است که وی به عنوان مصلحی اجتماعی با ریشه‌های دینی، به طور جدی به موضوع تعارض و تقابل زیست مسلمانان با آنچه در سطح جهانی در حال شکل‌گیری بود، توجه نشان می‌داد و با جنبه‌هایی که نادرست تشخیص می‌داد، مقابله می‌نمود؛ کتاب «پاسخ به مدرنیسم» جلوه‌ای از همین نگاه نقادانۀ اوست. تهانوی برآن بود که بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین معضل مسلمانان، عادات، تقالید نادرست، و رسوم و بدعتهایی است که به سبب همزیستی با پیروان ادیان دیگر و نیز صاحبان عقاید منحرف، بدعت‌گذار و اهل هوا به میان مسلمانان راه یافته است. وی معتقد بود که این آراء و اندیشه‌ها حتى به حریم داخلی خانواده‌ها و زیست فردی افراد داخل گشته، و آثار سوء آن در سطح جوامع اسلامی قابل مشاهده است. اشرف‌علی تهانوی در قالب همین مسائل به تألیف آثاری دست زد، بدان امید که در آنها مسلمانان را به گام نهادن به مسیر حق راه بنماید. آثاری همچون اصلاح الرسوم؛ تحذیر الاخوان عن تزویر الشیطان؛ حیاه المسلمین و تعلیم الدین؛ و نیز القول الفاصل بین الحق و الباطل، نمونه‌هایی از این‌گونه تلاشهای اوست.

اصلاحات دینی

افزون بر این، تهانوی مبارزه‌ای اصلاحی ـ دینی را آغاز کرده بود که بر مبنای آن علت غایی این مشکلات را دور شدن از آیات الٰهی قرآن کریم و احادیث و روایات می‌دانست و در احیا و معرفی آنها تلاش می‌نمود. به اعتقاد تهانوی رجوعی دوباره و به کارگیری این دو اهرم نیرومند در زندگی مسلمانان عملاً پاسخگو و رافع تمامی نیازهای مسلمانان خواهد بود. او در همین راستا افزون بر خطبه‌ها و سخنرانیهای بسیار، آثاری نیز تألیف کرد که از آن جمله در تفسیر قرآن دو اثر با عنوان بیان القرآن و حق القرآن یا قرآن کی حقوق به زبان اردوست. در این اثر تهانوی به بیان اهمیت و ارزش قرآن و قرائت آن و موضوعاتی از این دست پرداخته است؛ همچنین است کتاب سبق الغایات فی نسق‌الآیات. وی در کتاب حفظ الایمان مع بسط البنان در قالب سؤال و جواب، به تبیین مفاهیم و موضوعات گوناگون اسلامـی در این‌زمینه پرداخته، و آراء خود را در آن گنجانده است. کتاب القصص الکبیر از دیگر آثار قرآنی تهانوی با رویکردی متفاوت است.

طبیعی است در چنین فضایی از افکار اصلاح‌طلبانۀ دینی، احساس نیاز به بازگشتی دوباره و توجهی دیگر به شرع اسلام در ذهن او محقق گردیده، و اسباب تألیف آثاری در زمینه‌های فقهی را فراهم آورده بود. وی در کتاب فقهی «تقلید و اجتهاد» (به اردو) با استشهاد به برخی روایات و احادیث که غالباً هم از صحابه و تابعان و امامان مذاهب چهارگانه است، به اهمیت موضوع اجتهاد و تضعیف امر تقلید توجه نموده است. مؤلف سپس وارد اصل کتاب، یعنی بیان مسائل فقهی و شرعی شده است؛ در این زمینه اول احادیثی فقهی در موضوع موردنظر را آورده، و با بیان و ذکر منبع به ترجمه و توضیح آنها دست زده است؛ آنگاه با گذاری بر برخی موضوعات همچون ذکر نام بزرگان دین و شیوخ صحابه و تابعان، مباحث خود را ادامه داده است. اما شاید بتوان گفت که پرآوازه‌ترین اثر او در فقه به زبان اردو کتاب بهشتی زیور است که برای آموزش دختران و بانوان دربارۀ مسائل فقهی و اجتماعی مبتلا به آنان تألیف گشته است. این اثر در بر دارندۀ مباحثی است که علم بدانها برای بانوان ضروری است. این اثر از مهم‌ترین آثار فقهی در عصر حاضر در منطقۀ شبه قاره است که بسیاری شرح و توصیف و نقد نیز بر آن نگاشته شده است. کتاب فروع الایمان نیز مقدمه‌گونه‌ای است

بر بهشتی زیور در فقه حنفی. در سخن از این دو اثر اخیر، باید به یاد آورد که به جز از منظـرجایگاه دینی، از بابت زبان طرح مطالب نیز دارای اهمیت فراوان‌اند.

درواقع این آثار از نخستین مجامیع فقهی به شمار می‌روند که به زبان اردو تألیف گشته‌اند. خطبهالاحکام به عربی و کتاب‌النکاح از دیگر نمونه آثار فقهی تهانوی است.

اتحاد دین و سیاست

در کنار این مجموعه از آثار در زمینه‌های متفاوت با نگاهی اصلاحی، سخنرانیها و خطبه‌های او نیز بر حضور اجتماعی او می‌افزود، تا بدان حد که در برخی موارد او را به عنوان عالمی با انگیزه‌های سیاسی در نظر آورده‌اند. اما چنین می‌نماید که اعتقاد وی به جاری بودن دین اسلام در تمامی عرصه‌های زندگی مسلمانان که در نهایت در مفهوم کلی یکی بودن دین و سیاست نمود می‌یابد، موجبات تصور گرایشهای سیاسی وی را در اذهان به وجود آورده بوده است. این در حدی است که در اواخر عمر حتى محمدعلی جناح برای حضور در کابینه از تهانوی دعوت به عمل آورد؛ اگرچه تهانوی نپذیرفت، اما نقل قولهایی که از او در این زمینه برجای مانده، بیانگر شم سیاسی اوست. مولانا مفتی محمدتقی عثمانی مجموعه‌ای را با عنوان «حکیم الامت کی سیاسی افکار» که ناظر بر اندیشۀ سیاسی تهانوی است، گردآورده، و به توصیف و تبیین آراء او پرداخته است.

جمع میان تصوف و سنت

در بازگشت به شخصیت علمـی ـ اجتماعی تهانوی باید گفت: گرایشهای صوفیانه در کنار اندیشۀ اصلاح‌طلبی، مجموعه‌ای پدید آورد که در فضای پیرامون آن، آموزشهای روحانی در برخی از آثار او مجال بروز می‌یافت. در مجموع باید تهانوی را در شمار آن دسته از عالمان متأخر هند جای داد که به دنبال جمع میان اندیشۀ صوفیانه و بازگشت به سنت سلف بوده‌اند.

کتاب التکشف عن مهمات التصوف به زبان اردو که تهانوی در 1327ق آن را تألیف نموده، در کنار تبیین عرفان نظری به عنوان شالودۀ اصلی کتاب، به عرفان عملی هم پرداخته است. وی در کتاب جزاء الاعمال با بهره‌گیریهای فراوان از روایات و احادیث عملاً به بیان مسائل اخلاقی و نیز بیان معاصی و راههای پرهیز از آنها پرداخته است. برخی عناوین چون انوارالوجود فی اطوار الشهود؛ التأدیب لمن لیس له فی العلم و الادب نصیب؛ تربیه السالک و نتیجه الهالک نمونه‌هایی از همین دست آثار صوفیانه هستند.

اخلاق

در این میان بخش بزرگی از تألیفات او به آثار اخلاقی اختصاص دارد. دنیا و آخرت که در آن با بهره‌گیری، توصیف و شرح برخی آیات مربوط به موضوع در قرآن کریم و نیز احادیث و روایات به این موضوع مهم در عقیدۀ اسلامی به‌ویژه با منظر آخرالزمان توجه کرده است.

ادب فارسی

علاقه و دانش ادبی اشرف‌علی تهانوی به‌ویژه نسبت به ادب فارسی در جای جای آثار او هویداست. برای نمونه تقریباً همه استشهادات ادبی او در التکشف را اشعار فارسی به خصوص ابیات مولوی، حافظ، سنایی و جز آنها در بر گرفته است. نشانه‌های این توجه را می‌توان در ترجمه، تفسیر، شرح و تفصیلهای وی بر دیوان این بزرگان ادب فارسی، در نظر آورد. در این دسته آثار، شرح عارفانۀ او بر دیوان حافظ است با نام عرفان حافظ که مؤلف آن را تا ردیف حرف «د» انجام داده، و متضمن نکات و لطایف فراوان و به زبان اردوست. این اثر در 1327ق به پایان رسید. کلید مثنوی در ترجمه و شرح ابیات دفاتر اول تا ششم مثنوی مولوی نمونۀ دیگر است. از این مجموعه دفتر اول و ششم را مؤلف خود تحریر نموده، اما بقیۀ بخشها را شبیراحمد برادرزادۀ او و حبیب احمد کیرانوی نوشته‌اند که به ترتیب به شرح شبیری و شرح حبیبی معروف‌اند. او در تألیف این اثر به آراء ابن عطاءالله سکندری توجه فراوان داشته است. از دیگر آثار تهانوی تنها برای نمونه می‌توان به التجلی العظیم فی احسن تقویم به عربی؛ و آثار اردوی او همچون الاکسیر فی ترجمه التنویر؛ القول البدیع فی اشتراط المصر للتجمیع؛ تنشیط الطبع فی اجراء القراءات السبع؛ البوادر و النوادر اشاره کرد.

وفات

تهانوی در 82 سالگی از دنیا رفت و در تهانه به خاک سپرده شد.

خانقاه او در تهانه با اشتهار بسیار هنوز دارای رونق فراوان و محل زیارت است.

مناقب

بسیاری کسان از جمله یکی از خلفای او شیخ عبدالحی عارفی، در مناقب وی آثاری تألیف کرده است. همچنین احمدعلی خواجه به بررسی دیدگاه تهانوی در دین و فلسفه و تصوف پرداخته است

منابع مقاله

حاج‌منوچهری، فرامرز، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، سال چاپ 1378