پنج‌گنج، اثر خواجه عمادالدین علی فقیه کرمانی (احتمالا 690-773ق)، عبارت است از پنج مثنوی به نام‌های «صحبت‌نامه»، «محبت‌نامه»، «ده‌نامه»، «صفانامه» یا «مونس الابرار» و «طریقت‌‌نامه» که به اهتمام رکن‌الدین همایون‌فرخ، منتشر شده است.
موضوع این مثنوی‌ها، به سبب مقام عرفانی و مذهبی عمادالدین، بیشتر مسائل اخلاقی و عرفانی، معارف مذهبی و آموزه‌های تعلیمی و آداب خانقاهی است[۱].
اثر حاضر، از جمله مثنوی‌های ماندگار ادب فارسی است که مضامین اندرزی و حکمی در آن با اندیشه‌های عرفانی درهم آمیخته و مشحون از مفاهیم و موضوعات اخلاقی و تعلیمی است که برخی از آنها، عبارتند از:
- قناعت و پرهیز از حرص و آز: عماد، انسان قانع را عزیز هر دو عالم می‌داند و عزت و سربلندی را در قناعت می‌بیند:
| بود قانع عزیز هر دو عالم | | که عزت در قناعت گشت مدغم |
او همچنین حرص و آز را که نقطه مقابل قناعت است، آتشی گدازنده می‌داند و از خدا می‌خواهد که او را از این آتش برهاند:
| خلاصم ده از بوته حرص و آز | | کزین آتشم روز و شب در گداز |
- گشاده‌دستی و سخاوت: فضیلت جود در پنج‌گنج عماد، بسامدی بالا دارد. او شیوه کرم را شیوه انبیا می‌داند:
| رسم کرم قاعده انبیاست | | هرکه ندارد کرم، از اشقیاست |
- صبر در اندیشه عماد: صبر همچون شربتی است که اگرچه تلخ‌نماست، باید آن را همچون شکر نوشید؛ زیرا عین دواست:
| شربت صبر ار چه مرارت‌نماست | | چون شکرش نوش، که عین دواست |
- توکل: عماد درباره توکل بر این باور است که:
| هرکه توکل به خدا می‌کند | | یاری او در همه جا می‌کند |
این شاعر توکل را به معنی واگذاری صرف امور به خدا و گسستن از اسباب نمی‌داند، بلکه معتقد است عارف از اسباب دل برنمی‌گیرد، اما اسباب را از مسبب می‌بیند.
- امانت‌داری: عماد که شعرش سرشار از درس‌های اخلاقی است، انسان را به امینی و ترک حرص در زمان امانت‌داری فرامی‌خواند:
| وقت امانت چو امینی کنی | | زیبدت ار گوشه‌نشینی کنی |
| حرص رها کن، چو امانت نهند | | ورنه گواهی به خیانت دهند[۲] |
پانویس
- ↑ ر.ک: اسکندری شرفی، فرشاد؛ مبارک، وحید، ص147
- ↑ ر.ک: همان، ص150-154
منابع مقاله
اسکندری شرفی، فرشاد؛ مبارک، وحید، «بازنمایی مضامین اخلاقی و تعلیمی در پنج‌گنج عماد فقیه کرمانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، پژوهش‌نامه ادبیات تعلیمی، پاییز 1399- شماره 47.
وابسته‌ها
