بررسى روش ادارى و آموزشى ربع رشیدى

بررسى روش ادارى و آموزشى ربع رشیدى
پدیدآوران	بروشکی، محمدمهدی (نویسنده)
ناشر	انتشارات آستان قدس رضوى
مکان نشر	مشهد- ایران
سال نشر	1365ش
چاپ	یکم
موضوع	تعلیم و تربیت
کد کنگره	‏

بررسی روش اداری و آموزشی ربع رشیدی، اثر محمدمهدی بروشکی، یکی از مدارس بزرگ قرن هشتم مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

ربع رشیدى، یکى از مدارس بزرگ و بااهمیت پارۀ نخست سدۀ هشتم هجرى در ایران بوده است. با آنکه از مدارس ایران پس از اسلام، تاکنون بسیار گفته‌اند؛ اما به ربع رشیدى یا مدرسه رشیدیه چنان‌که باید نپرداخته‌اند و از برتریهاى مدیریتى، ادارى و آموزشى آن بر مدارس پس، پیش و هم‌دورۀ آن نگفته‌اند. این نگارش در پى جبران این کاستى است و از این رهگذر به نکات زیر اشارت دارد: کلیاتى درباره تاریخ تحول و زندگینامه پایه‌گذار ربع رشیدى، تأسیسات مشابه و همعصر ربع رشیدى، منابع اطلاع و هدف از تأسیس و موقعیت مکانى ربع رشیدى، شیوه ادارى و مالى ربع رشیدى، آموزش و پرورش در ربع رشیدى. کتاب داراى پیشگفتار و دو بخش سه‌فصلى است.

در بخش اول، نخست در نگاهى بسیار گذرا از تاریخ مغول در ایران(616-736 ه‍‌. ق) یاد مى‌شود، آنگاه زندگینامه رشید الدین فضل اللّه همدانى که بنیانگذار ربع رشیدى است مى‌آید و به گزیده‌اى از آثار و عقاید و اندیشه‌هاى سیاسى او اشارت مى‌رود و تأسیسات خیریۀ او شرح و شماره مى‌شود. سپس از مؤسسه‌هاى مشابه و همعصر ربع رشیدى؛ یعنى، شنب غازان، گنبد سلطانیه، مدرسه‌هاى بخارا، شمسیۀ یزد، مظفریه میبد فارس و مدرسه معروف سیاره(که همراه اردوى الجاتیو در گردش بوده است) سخن مى‌رود.

بخش دوم. ربع رشیدى یا رشیدیه

فصل اول. منابع اطلاع، هدف از تأسیس و موقعیت مکانى ربع رشیدى: خاستگاه اصلى دانسته‌هاى محققان دربارۀ ربع رشیدى، وقفنامه‌اى است که خود رشید الدین فضل اللّه نگاشته است و اکنون اصل و نسخۀ عکسبردارى شدۀ آن موجود است. سند دیگر تحقیق دربارۀ ربع رشیدى، مجموعۀ 53 مکتوبى است که از او بر جاى مانده و چاپ شده است.

رشید الدین مردى فاضل، طبیب و نویسنده و مورخى عالیقدر بوده و کوشیده است با بناى رشیدیه به رونق بازار علم بیفزاید و فرهنگ غنى اسلامى پیش از حمله مغول را زنده کند.

ربع رشیدى در شمال شرق تبریز در دامنه ولیانکوه در تپه‌هاى عین على که اکنون به ششکلان و باغمیشه شهره است، بنا شده و اکنون جز اندکى از پایۀ برجها و خط‍‌ دیوار استحکامات آن بر جاى نمانده است. پس از قتل رشید الدین فضل اللّه(718 ه‍‌)، ربع رشیدى به یغما رفت و در آتش سوخت و بازسازیهاى پسین هرگز در ماندگارى آن مؤثر نیفتاد.

ربع رشیدى یا رشیدآباد به شهرکى مى‌مانده است با همه امکانات لازم که بخوبى مى‌توان موقعیت و شرایط‍‌ آن را از وقفنامۀ رشید الدین دریافت. این مجتمع بزرگ علمى و آموزشى داراى سه بخش اساسى به شرح زیر بوده است:

1-ربع رشیدى، که بخش گوهرین و اصلى مجتمع بوده است و دیگر تأسیسات بر گرد آن پاگرفته بود. ربع رشید شامل روضه، خانقاه یا مهمانسرا، بیمارستان و دانشکده پزشکى و دار المساکین بوده است که جزئیات هریک به دقت در وقفنامه آمده است.

2-شهرستان رشیدى، مجتمع ساختمانى بسیار بزرگ بوده و محله‌‌‌هایى چند داشته است و در آن حمامها، کاروانسراها، کارخانه‌هاى کاغذسازى، پارچه‌بافى، دار الضرب، بازار و جز اینها ساخته بودند. در وقفنامه از محله‌‌‌هایى چون صالحیه، محله علما، محله طلبه و جز آن یاد شده است که نشان ساختار اجتماعى رشیدیه مى‌تواند بود.

3-ربض رشیدى، که بخش اعیان‌نشین و جایگاه کاخهاى ربع رشیدى بوده و خانواده رشید الدین با غلامان ویژه و نیروهاى امنیتى و مهندسان و معماران شهرک در آن زندگى مى‌کردند.

فصل دوم. شیوه ادارى و مالى ربع رشیدى: سرپرستى مستقیم ربع رشیدى از آغاز با خود رشید الدین بوده و تا قتل او دوام یافت. وى براى ادارۀ ربع از سه مقام(متولى، مشرف و ناظر)یاد کرد و پیش از مرگش هریک از این سه مقام را به یکى از سه فرزندش جلال‌الدین، محمد و احمد واگذاشت و وصیت کرد متولى آن حتما براى این سه مقام کسانى را معرفى کند و تأکید داشت آن مایه که مى‌توان این سه مقام را در خاندان او حفظ‍‌ کنند و به دیگران نسپارند. صاحبان این سه مقام مى‌بایست در ربع زندگى کنند و بر روند امور اشراف داشته باشند.

در وقفنامه شرح وظایف همه کارکنان-از دربان تا متولى-نکته به نکته یاد شده است. مهمترین و دقیق‌ترین وظایف از آن متولى بوده است. منابع مالى ربع رشیدى، شامل اموال منقول و غیرمنقول خود رشید الدین، املاک وقفى رشیدیه، منابع کسب ثروت رشید الدین، تنظیم بودجه ربع رشیدى، هزینه نقدى و غیرنقدى آن، میزان دستمزد هیأت امنا، کارکنان ربع، کارکنان مسجدها، کارکنان مدرسه‌ها، اعضاى دار الحفاظ‍‌، خازن و کلیدار، اهالى خانقاه، کارکنان مهمانسرا، کارکنان دار الشفا، شیوه برداشت نقود از خزانه ربع، پرداختهاى نقدى و جنسى رشید الدین به دانشمندان و شخصیتهاى روزگار خویش، بیمه افراد و اموال و بازنشستگى، بحثهاى پایانى این فصل است.

فصل سوم. آموزش و پرورش در ربع رشیدى: شیوه آموزش و نظام ادارى ربع رشیدى تا آن زمان بى‌مانند و حتى از روش نظامیه‌ها نیز پیشرفته‌تر بوده است. برخى برآنند که تشکیلات ادارى و آموزشى ربع رشیدى با آخرین نمونه‌هاى امروزین قابل مقایسه است و مفاهیمى بیگانه چون: emit-lluF، repaP، egnahcxE cimedacA، tnemtrapeD، secneicS yrarbiL، sesruoC hciwdnaS و مانند اینها، پیش از آنکه در قاموس دانشگاهى ما راه یابد، در ربع رشیدى، اصولى را مشابه آنها براى پیشرفت علمى و آموزشى پاس مى‌داشتند. بسیارى از شیوه‌هاى آموزشى امروزین در ربع رشیدى اعمال مى‌شد. هر استاد اطاق کار ویژه داشت. امکانات رفاهى براى طلاب غیرایرانى هم فراهم بود. مسابقه کتاب‌نویسى وجود داشت. به زبانهاى گوناگون توجه مى‌شد. استادان آثار خود را به دو زبان زنده(فارسى و عربى)مى‌نوشتند. کتابخانه‌اى با شصت هزار نسخه کتاب در دسترس بود که در کنار ثروتى عظیم به صورت موقوفات، این مرکز را به مجتمعى جهانى براى آموزش و پرورش تبدیل مى‌کرد.

آموزش در ربع رشیدى پنج مقطع داشته است به این شرح: بیت التعلیم که دبستان بوده و در آن فرزندان کارکنان ربع و کودکان یتیم و بى‌سرپرست تبریز آموزش مى‌دیدند؛ آموزش حرفه‌اى که ویژه فرزندان ربع بوده و شامل رشته‌هاى خطاطى، قوّالى، نقاشى، زرگرى، باغبانى، کاریزکنى، کشاورزى، معمارى و دیگر حرفه‌ها بوده است؛ مدارس عالى، که در آنها تفسیر، حدیث، علوم عقلى و ریاضى و غیره و نیز آثار خود رشید الدین تدریس مى‌شده است. ویژگیهاى مدرسه ربع رشیدى از این قرار بوده است. 1-تعیین شرایط‍‌ براى استخدام مدرس و معید، اینان باید در رشتۀ خود مجتهد مى‌بودند و اعتقاد و اخلاقشان باید تأیید مى‌شد؛ 2-شمار فراگیران هر کلاس حداکثر 10 نفر بوده است و هیچ‌یک حق نداشتند از مدرسه یا ربع خارج شوند مگر با اجازه متولى و یا مرتب (رئیس دانشگاه)؛ 3-مدت تحصیل حداکثر پنج سال بوده است. تعیین حداکثر زمان تحصیل تا زمان رشیدین‌الدین سابقه نداشته است و طلبگى گاه به پایان عمر مى‌کشیده است؛ 4-استعداد فراگیران سخته مى‌شده است و هرکس به فراخور علاقه و استعدادش آموزش مى‌دیده است. 5-رشته‌هاى آموزشى از هم جدا بوده است؛ 6-طلبگى در ربع رشیدى شبانه‌روزى بوده است. دار الشفا، دانشکده پزشکى بوده و هر پزشک گذشته از درمان بیماران، پنج تا ده دانشجو را آموزش مى‌داده است. پزشکان این مرکز برخى پاره‌وقت و برخى تمام‌وقت بوده‌اند. دانشکده داراى داروخانه و داروسازى بوده و دریافت دارو تنها با تحویل نسخه پزشک بوده است. علاقه شخصى رشید به تصوف او را واداشت خانقاهى با همه امکانات در ربع بنا کند. شرحى بر کتابخانه ربع رشیدى و نتیجه و کاربرد علمى این تحقیق پایان‌بخش کتاب است.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی توصیفی و موضوعی تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات بین‌المللی هدی، تهران، چاپ اول، 1378ش