الحصن الرصين في علم التصريف
| الحصن الرصین في علم التصریف | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حسین، محمد صالح (محقق) نیجیری، عبدالله بن فودی (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب الحصن الرصین فی علم التصریف |
| ناشر | دار الأمة |
| مکان نشر | کانو - نیجیریه |
| سال نشر | 1428 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | زبان عربی - صرف |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PJ 61* |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
الحصن الرصين في علم التصريف، اثرى است منظوم و منسوب به علامه عبدالله بن فودى نيجيرى، با تحقيق و شرح محمد صالح حسین، كه پيرامون علم صرف و به زبان عربى و در دوران معاصر نوشته شده است.
نام كتاب «الحصن الرصين» است، ولى برخى از نسّاخ، عبارت «في علم الصرف» و بعضى ديگر عبارت «الجامع مدينة الصرف» را به آن افزوده‌اند. برخى ديگر، به «الحصن» اكتفا كرده‌اند.[۱]
ساختار
كتاب با مقدمه مفصلى از محقق آغاز شده، سپس منظومه استاد عبدالله فودى در 1022 بيت (مشتمل بر 53 مسئله در ذيل عناوينى، همچون باب و فصل و خاتمه و تذنيب) و تعليقات شارح مشتمل بر يك مقدمه (در شرح خطبه ناظم، زير عنوان «معاني‌النصوص»)، دو بخش اصلى و يك خاتمه ذكر گرديده است.
ناظم در نظم منظومه خويش، به كتاب‌هایى چون: «لامية الأفعال»، اثر ابن مالك؛ «كتاب الجامع للأمثال في شرح لامية الأفعال»، نوشته ابن شجرى حضرمى، ملقب به بحرق؛ «القاموس المحيط»، اثر فيروزآبادى؛ «التصريح على التوضيح»، تأليف خالد الأزهرى؛ «أوضح المسالك إلى ألفية ابن مالك»؛ «شرح الأشمونیحاشية الصبان»؛ «قاموس المصباح المنير»؛ «قاموس مختار الصحاح» و... مراجعه كرده است.[۲]
در نگارش اين اثر، سعى بر آن بوده تا به روشى تدوين گردد كه طالبان علم صرف بتوانند آن را به‌عنوان يك كتاب درسى مورد استفاده قرار دهند.
گزارش محتوا
محقق در مقدمه، به انگیزه خود از تحقيق و پرداختن به اثر حاضر كه نشان از اهميت و جايگاه آن مى‌باشد، اشاره كرده است كه اصلى‌ترين آن، اعتقاد راسخ وى است به ضرورت اهتمام به مطالعات لغوى و تعميق بحث در آن و همچنين ايمان عميق به اينكه نویسنده اثر حاضر، داراى جايگاه ويژه‌اى در تأليف كتب صرفى و لغوى بوده و مطالعه آثار وى، داراى اهميت فراوانى است.[۳]
محقق پيش از پرداختن به مطالب كتاب، به معرفى نویسنده و ارائه زندگى‌نامه‌اى از وى، پرداخته است؛ زيرا به اعتقاد او اين كار، كمك بزرگى به درك انگیزه و شرايطى مى‌كند كه كتاب در آن تأليف شده و لذا فصل اول مقدمه خويش را، به تعريف مؤلف اختصاص داده است. از جمله اطلاعاتى كه از مؤلف در اين فصل به دست مى‌آيد، عبارتند از: اطلاعاتى پيرامون نسب و خانواده وى، مراحل آموزش، حركت‌هاى علمى در عصر وى و منزلت اجتماعى او.[۴]
در فصل دوم مقدمه محقق، به تعريف كتاب و اشاره به نسخ آن و نيز به تفصيل و تشريح خطبه و مقدمه ناظم پرداخته شده است. از ديگر مباحث مطرح‌شده در اين مقدمه، عبارتند از: اشاره به موضوع كتاب، مذاهب علماى پيشين و آراى صرفى ايشان در كتاب، مصادر مورد استفاده نویسنده در تدوين اين اثر و نسخى از كتاب كه در تحقيق مورد استفاده قرار گرفته است.[۵]
شارح، تمام ابيات ناظم را به ترتيب زير با بيانى روان مفصلا تبيين نموده است:
- در ضمن مقدمه‌اى در ذيل عنوان «معانى النصوص» خطبه ناظم را كه از براعة الاستهلال خالى نيست و مشتمل است بر سى و هشت بيت راجع به حمد خدا، ذكر انعام و اوصاف او، ذكر صفات نبى و درود فرستادن بر او، اهميت علم لغت عربى در فهم شريعت اسلامى، تلاش علما در تحقيق و نشر علوم لغت عربى و تأليفات بسيار ايشان در اين زمينه، تاريخ لغت عربى در غرب آفريقا و بلاد هوسا و... شرح داده است.[۶]
- در بخش اول در ذيل عنوان «تصريف الأفعال»، مقدمه ناظم را كه عبارت است از تلخيصى موجز از كل موادى كه نویسنده در كتاب خويش، به مناقشه آن‌ها پرداخته است تا مطالب مورد بحث به‌صورت كلى و به‌دور از تفصيلات، ارائه گردد و همچنين مباحث مربوط به فعل را كه ناظم در ادامه به‌تفصيل بيان كرده و پيرامون ابنيه اسم مجرد؛ ابنيه فعل مجرد؛ تصاريف فعلل؛ فعل مضموم و تصاريف آن؛ فعل مكسور و مطالب مربوط به آن؛ فعل مفتوح؛ ابنيه افعال مزيد؛ فعل مجهول؛ صيغه امر؛ اسماء مؤنث؛ قصر و مد اسماء؛ جمع سالم؛ جمع مكسر؛ تصغير؛ تذنيب؛ نسب؛ ابدال و قلب؛ اعلال؛ حروف زياده؛ التقاء ساكنين و... تشريح نموده است.[۷]
- در بخش دوم، در ذيل عنوان «تصريف الأسماء» به تشريح ابياتى كه پيرامون مباحثى همچون تأنيث اسماء و تذكير آن‌ها؛ مد اسماء و قصرشان؛ تثنيه؛ جمع سالم؛ جمع تکسیر و ابنيه جمع قله و كثره؛ تصغير؛ نسب؛ اعلال و ابدال و... سروده شده‌اند، پرداخته است.[۸]
- در ذيل عنوان «الخاتمة»، از روش ناظم در تأليفات خويش و پاره‌اى از اشكالات وارد بر ناظم در كتاب «الحصن الرصين» (همچون غفلت وى از ذكر قسم سوم فعل صحيح؛ يعنى مهموز) سخن گفته‌است.[۹]
شارح در موارد متعدد براى تسهيل مطلب، از جدول استفاده كرده است.
كتاب حاضر، به دليل جايگاه برجسته‌اى كه ميان مصادر قديمى و متأخر علم صرف دارد، در ميان آثارى كه پيرامون اين علم تدوين مى‌گردند، از اهميت به‌مراتب ويژه و والايى برخوردار مى‌باشد. اين برجستگى، در دو امر زير، خلاصه مى‌شود:
- دربرداشتن تمامى آراى متقدمين و متأخرين از علماى صرف در پرداختن به مسائل صرفى؛
- اهميت ويژه خود علم تصريف در فهم مدلولات تعابير دينى از جمله آيات قرآن كريم و احاديث شريف نبوى و فروعات آن، از جمله تفسير و اصطلاحات حديث، فقه، اصول، علم عقايد و... كه فهم آن‌ها، متوقف بر فهم مفردات لغت عربى مى‌باشد.[۱۰]
وضعيت كتاب
فهرست مطالب، در انتهاى كتاب آمده است.
در پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع، به توضيح و تشريح برخى از كلمات و عبارات متن پرداخته شده است.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.