الفوائد في اختصار المقاصد أو القواعد الصغری

الفوائد في اختصار المقاصد أو القواعد الصغری، اثر عز بن عبدالسلام عزالدین عبدالعزیز بن عبدالسلام سلیمی (متوفی 660ق)، کتابی است اصولی پیرامون مقاصد شرعی که با تحقیق ایاد خالد الطباع به چاپ رسیده است.

الفوائد في اختصار المقاصد أو القواعد الصغری
پدیدآوران	طباع، إياد خالد(محقق) ابن عبدالسلام، عبدالعزیز بن عبدالسلام (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	القواعد الصغري
ناشر	دار الفکر دار الفکر المعاصر
مکان نشر	سوريه - دمشق لبنان - بيروت
سال نشر	1416ق. = 1996م.
چاپ	چاپ اول
شابک	‎1-57547-259-7
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	الف2ف9 / 185/1 BP ‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اسامی کتاب

این کتاب در منابع مختلف، به نام‌های گوناگون ذیل ذکر گردیده است:

1. «الفوائد في مختصر القواعد»، در نسخه اصلی موجود در «الظاهریه».
2. «الفوائد في اختصار المقاصد»، در نسخه موجود در الأزهر.
3. «القواعد الصغری»، در «فوات الوفيات» ابن شاکر کتبی، «طبقات الشافعية الكبری» ابن سبکی، «البداية والنهاية» ابن کثیر، «حسن المحاضرة» سیوطی، «طبقا المفسرين» داوودی، «كشف الظنون» حاجی خلیفه و «هداية العارفين» بغدادی.
4. «الأمالي»، در نسخه دیگری از کتاب.
5. «رسالة في أصول الفقه»، در فهرست کتب خطی کتابخانه دانشگاه ملک سعود.

ساختار

کتاب با سه مقدمه از شیخ عبدالغنی دقر، محقق و نویسنده آغاز و مطالب، در هفتادونه فصل، فایده و یا فرع، تنظیم شده است.

نسبت کتاب به مؤلف

دلایل متعددی در تأیید نسبت کتاب به عز بن عبدالسلام وجود دارد که از عبارتند از اینکه:

1. این کتاب توسط بسیاری از علما، از جمله ابن شاکر در «فوات الوفيات»، ابن سبکی در «طبقات الشافعية الكبری»، ابن کثیر در «البداية والنهاية»، سیوطی در «حسن المحاضرة»، داوودی در «طبقات المفسرين»، بغدادی در «هدية العارفين» و حاجی خلیفه در «كشف الظنون»، جزو تألیفات ابن سلام شناخته شده است.
2. تمام نسخ خطی کتاب، آن را به وی منسوب کرده‌اند.
3. این کتاب به کس دیگری منسوب نگردیده است.
4. کتاب به اسلوب و لغت معروف عز بن عبدالسلام در سایر تألیفاتش، از جمله «شجرة المعارف والأحوال»، «قواعد الأحكام» و... نوشته شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، به جایگاه علمی مؤلف و ویژگی‌های وی، اشاره شده است.

در مقدمه محقق، پس از تعریف علم مقاصد و اصناف مصالح، از جمله ضروریه، حاجیه و تحسینیه، علت نیاز به علم مقاصد توضیح داده شده و سپس، ضمن اشاره به تصنیفاتی که در این موضوع، به رشته تحریر درآمده است، به بررسی نسبت کتاب به مؤلف و اموری همچون تحقیق در عنوان کتاب، نسخ آن و اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته بر روی آن، پرداخته شده است.

نویسنده پس از مقدمه‌ای کوتاه، کتاب را با بیان مصالح و مفاسد و ارسال رسل و انزال کتب، به‌منظور اقامه مصالح دنیا و آخرت و دفع مفاسد آن، آغاز نموده و سپس، ضمن تقسیم احسان مأموربه، به احسان در عبادات، احسان به خلایق و احسان به نفس و اسائه منهی‌عنه که منحصر است در جلب مفاسد و درء مصالح و متعلق است به عبادات، نفس متکلف و سایر مخلوقات، جلب مصالح و دفع مفاسد را به سه قسم: ضروری (انجام واجبات و ترک محرمات)، حاجی (سنن و شعائر ظاهری) و تکمیلی (مستحبات) تقسیم کرده است. سپس به رتبه‌بندی مصالح به حسن و احسن و فاضل و افضل و مفاسد به قبیح و اقبح و رذیل و ارذل و بیان مصالح و مفاسد دو جهان که عبارت است از رضوان و یا سخط الهی و مبانی این مصالح و مفاسد، پرداخته است.

وی پس از ترسیم این سیر و مراحل، به بحث اجتماع مصالح و لزوم تحصیل قدر ممکن از آنها و اجتماع مفاسد و سپس، اجتماع مصالح و مفاسد با یکدیگر پرداخته و سپس، ضمن تقسیم مصالح و مفاسد، به دنیوی و اخروی و ترکیب آنها و تبیین حقیقت مصالح و مفاسد، به نقش شریعت در جلب مصالح و دفع مفاسد، اشاره کرده و در ادامه، به مباحثی همچون بیان حقوق مختلف، کذب ظن در مصالح و مفاسد، تفاوت ثواب و عقاب به‌واسطه تفاوت مصالح و مفاسد، تفاوت اجر با تساوی مصلحت و معیار ترجیح مصالح و مفاسد، پرداخته است.

از دیگر موضوعات و مطالب مهم کتاب، می‌توان به تفاوت حدود و تعزیرات به‌واسطه تفاوت در مفاسد جنایات، انواع احکام، تخییر شرعی بین مصالح متفاضل و متساوی، اباحه شرعی، جمع بین مصالح، حکم شرع درباره جدل و مناظره و مراتب قرب، اشاره نمود.

وضعیت کتاب

فهارس فنی، شامل فهرست‌های آیات، روایات مذکور در متن، به‌همراه فهرست منابع مورد استفاده محقق و موضوعات، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.