سفرنامه فرهاد میرزا

سفرنامه فرهاد میرزا
پدیدآوران	طباطبایی، غلامرضا (محقق) فرهاد میرزا قاجار (نویسنده)
ناشر	مؤسسه مطبوعاتی علمی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1366 ش
چاپ	1
موضوع	سفر نامه‌ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏G‎‏ ‎‏4‎‏63‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏4‎‏س‎‏7‎‏*

هدایه السبیل و کفایه الدلیل که به نام سفرنامه فرهاد میرزا مشهور است، کتابى است به زبان فارسى که موضوع آن گزارش دقیق و روزانه سفر نویسنده به مکه معظمه است.

تألیف این کتاب از چهارشنبه هفتم شعبان سال 1292ق. آغاز و روز پنج‌شنبه دوم ربیع‌الثانى سال بعد(به مدت 233 روز) به پایان مى‌رسد.

ساختار

کتاب داراى یک مقدمه و نیز یک اختتام و یک تکمله به قلم مؤلف و فاقد فصل‌بندى و تبویب است. محتواى کتاب تنها بر اساس نام شهرها و اماکنى که مؤلف به آنها سفر کرده، تنظیم گردیده است.

گزارش محتوا

فرهاد میرزا روز سه‌شنبه ششم شعبان 1292ق. به حضور ناصرالدین‌شاه رسید و با دریافت اجازه سفر به مکه از شاه، در فرداى آن روز راهى مکه شد. مسافرت او همانند دیگر حجاج ایرانى آن روزگار از بندرانزلى با کشتى آغاز شد و پس از چند روز وارد بادکوبه گردید و از آنجا به گنجه، شماخى و تفلیس رفت؛ در تفلیس به کشتى نشست و از طریق دریا وارد خاک عثمانى شد. در استانبول با اعضاى سفارت ایران، ایرانیان ساکن در آن شهر و برخى بزرگان دولت عثمانى دیدار کرد. پس از توقف چند روزه در استانبول راهى مصر شد و از مصر از طریق دریاى سرخ راهى بندر جدّ ه شد؛ اما در سواحل بین راه پیاده شد و ابتدا راهى مدینه گشت. روز هفدهم ذى قعده 1292ق. وارد مدینه شد و پس از زیارت مرقد منور پیامبر اکرم(ص) چون مى‌خواست مدینه را ترک کند مثنوى مقاله احمدیه را که در مدینه سروده بود با صداى بلند در آنجا خواند. روز بیست و ششم ذى قعده، مدینه را به قصد مکه ترک کرد و روز پنجم ذى حجه به مکه معظمه رسید.

مؤلف در این کتاب که با نثرى ساده، روان و شیرین نگاشته شده هر جا لازم مى‌بیند، در ثبت تاریخ وقایع علاوه بر تاریخ هجرى، برابرى آن را با تاریخ میلادى و نیز ماه‌هاى شمسى ذکر مى‌کند.

توصیف منازل بین راه، بیان وضع شهرها و روستاها، نحوه آبرسانى، تشکیلات شهرى و ادارى، وسایل رفت و آمد از جمله موضوعاتى است که در این سفرنامه از آنها سخن به میان آمده است. فرهادمیرزا چه در مدینه و چه در مکه هر جا به عالمى برمى‌خورد و موقعیت را مناسب مى‌دید به مباحثه مذهبى مى‌پرداخت.

اظهار نظر وى در مورد سایر فرق و مذاهب اسلامى عمیق و دقیق است و از داورى سطحى به دور؛ چون امرى سؤالانگیز را مى‌بیند از دانشمندان آن مذهب مى‌پرسد و بعد آن را نقد مى‌کند و گاهى با آنان به مباحثه مى‌پردازد. در خلال سفرنامه گاه به اشعار دیگران، اغلب با ذکر نام شاعر استناد مى‌کند. اشعارى که از خود او در سفرنامه موجود است، چشمگیر، زیبا و دلنشین نیست، بلکه گاهى متکلف و اغلب خشک و عارى از ذوق است و مى رساند که در شاعرى قریحه و استعداد شایانى ندارد.

در بازگشت به هنگام توقف در استانبول، نارسایى‌هایى را که در مکه و مدینه بود، همچنین عدم امنیت راه‌ها را به اطلاع سلطان عثمانى مى‌رساند و اصلاح آنها را از وى درخواست مى‌کند. با دیدن زندگى مردم استانبول، آثار غربزدگى را در آنجا مشاهده مى‌کند و با اظهار تاسف مى‌نویسد که به زودى عادات و آداب شوم اروپایى و فساد اهل فرنگ به کشور عثمانى و کمى دیرتر به اهالى ایران سرایت خواهد کرد و زنها دست در دست اجنبى با روى گشاده در بازار حرکت خواهند کرد و از اسلام جز اسمى باقى نخواهد ماند.

وضعیت کتاب

نسخه حاضر در برنامه با تصحیح و تحشیه آقاى غلامرضا طباطبایى منتشر شده که حاوى پاورقى‌ها، حواشى و توضیحات، معنى بعضى لغات به قلم مصحح مى‌باشد. این کتاب همچنین داراى فهرست منابع و مآخذ، نام‌ها، جاى‌ها و کتاب‌ها است.

منابع مقاله

1. احمدیان، احمد، دائرةالمعارف تشیع، ج 12، ص 302.
2. مقدمه مصحح کتاب آقاى غلامرضا طباطبایى.
3. شهرى برآبادى، محمد، سیرى کوتاه در سفرنامه‌هاى حج، مشکات، زمستان 1368 ش.، شماره 25.