ایها الولد

ایها الولد
پدیدآوران	غزالی، محمد بن محمد (نویسنده) غباری بناب، باقر (مترجم)
ناشر	جهاد دانشگاهي (دفتر مرکزي). بخش فرهنگي. واحد فوق برنامه
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1364ش.
چاپ	چاپ اول
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏غ‎‏4‎‏الف‎‏9 / 247/35 BP

ایها الولد، اثر امام زین‌الدین ابوحامد محمد بن محمد غزالی (450ق/ 1058ن- 505ق/ 1111م)، رساله کوچکی است، مشحون از مطالب اخلاقی، دینی و عرفانی به زبان عربی، که توسط باقر غباری بناب، به فارسی ترجمه شده است.

انگیزه تألیف

غزالی، رساله حاضر را در پاسخ به پرسش‌های یکی از شاگردانش، که از حضور استادش نفع‌ها برده و سرمایه‌ها اندوخته، عمرى را در راه تحصيل علوم مختلف گذرانده و از هر فنى، بهره‌اى وافر برده، ولى در تشخيص علم نافع از غير نافع درمانده و در نامه‌اى، از استاد، خواسته كه او را يارى نمايد و نصيحت و دعاى خير بفرمايد، نوشته است، (که او را در این رساله «فرزند» خطاب می‌کند) نگاشته است. شاگرد از استادش می‌خواهد که مسیر الی الله را به او نشان دهد، به‌گونه‌ای که آخرت او آباد گردد. ازاین‌رو، از غزالی می‌خواهد متنی برای او بنویسد که آن را همیشه همراه داشته باشد و بتواند به آن عمل کند. استاد نیز سخاوتمندانه، درس‌ها و پندهای اخلاقی و عرفانی مشحون با کلام وحی را به او ارزانی می‌دارد.

ساختار

کتاب با مقدمه مترجم آغاز و مطالب، بدون تبویب و فصل‌بندی خاصی، در عناوین متعدد، عرضه شده است.

غزالی در این کتاب، به اختصار، مراتب، جایگاه و آداب تعلیم و تربیت دینی و اخلاقی را از منظر اسلام توضیح داده است. سپس با استناد به آیات قرآن کریم و روایاتی از پیامبر(ص)، پند و اندرزهایی خطاب به شاگردان خویش درج نموده که عناوین برخی از آنها بدین قرار است: تزکیه نفس، یادگیری علم، عبادت خداوند، سعی و تلاش، علم بی‌عمل، جایگاه عالمان در نزد خداوند و شریعت و علم.

ایها الولد و خلاصة التصانيف فى التصوف

رساله «خلاصة التصانيف فى التصوف» رساله‌اى فارسى، كه توسط محمدامين کردی به عربى ترجمه شده است، ظاهراً همان «ايها الولد» است، که خود ترجمه عربی «فرزندنامه» است. غزالی این رساله را در پاسخ به نامه شاگردش كه از وى درخواست نصيحت و دعاى خير كرده، مرقوم داشته است و توسط شخصى كه خود را معرفى نكرده و اشاره‌اى به فارسى بودن اصل رساله ننموده، به عربى برگردانده شده است. در تطبیق مطالب دو رساله مشخص شد که مطالب ایها الولد، با تفاوت‌هایی در برخی تعبیرها و الفاظ (که ناشی از اختلاف مترجم می‌باشد) همان مطالب خلاصة التصانيف است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا به شرح‌حال غزالی پرداخته شده و سپس، به برخی از ویژگی‌های کتاب، اشاره گردیده است.

غزالی این رساله را زمانی به رشته تحریر آورده است که به نهایت پختگی فکری رسیده بود؛ چه این رساله کوچک، اگر آخرین تألیف حجةالاسلام نباشد، جزو آخرین تألیفات اوست.

ترجمه متن رساله «ایها الولد»، به‌خوبی نشان می‌دهد که این رساله، بعد از کتاب عظیم و پرسروصدای «احیاء العلوم‌الدین» تألیف شده است.

مطالب کتاب، متکی به کلام وحی و تنزیل می‌باشد که به راحتی می‌توان با تورق، آیات متلألو قرآن را در لابلای کلام غزالی، مشاهده نمود. نویسنده رساله، به مناسبت‌های فراوانی کلام خود را با سخنان پیامبر(ص) نیز زینت داده است. غیر از کلام خدا و سخنان حضرت رسول(ص)، از سخنان و احوالات اهل سیروسلوک، مانند حسن بصری، جنید بغدادی و... نیز سود جسته است.

به‌منظور آشنایی با محتوای کتاب، به برخی از مطالب و نصایح آن، اشاره می‌شود:

غزالی در قسمتی از کتاب، به بی‌فایده بودن علم بی‌عمل اشاره کرده، و چنین گفته است: «ای فرزند از اعمال صالح غافل و از احوال معنوی تهی مباش و یقین بدان که علمِ تنها، تو را دستگیری نکند. اگر کسی ده شمشیر هندی بر پشت داشته و همچنین دیگر سلاح‌های نیکو فراهم کند و خود نیز شجاع و مرد میدان باشد، آنگاه شیر ژیانی به او حمله‌ور شود، تو فکر می‌کنی چه خواهد شد؟ آیا سلاح‌های وی بدون اینکه از آنها استفاده نماید، می‌توانند به‌خودی‌خود شر آن شیر را از سر این مرد کوتاه کنند؟ مسلم است که بدون اینکه آن مرد آنها را به کار ببندد، آن سلاح‌ها اثری نخواهند داشت. همچنین است وضع مردی که هزاران مسئله علمی را به‌خوبی یاد بگیرد، ولی تا هنگامی‌که به آنها عمل نکرده، آن علوم هیچ فایده‌ای نخواهند داشت... اگر صدسال درس بخوانی و هزار کتاب جمع‌آوری کنی، سزاوار رحمت خدا نمی‌گردی، مگر با عمل به آموخته‌هایت».

وی در ادامه، ارزش اخلاص در عمل را یادآور شده و حکایتی را نقل کرده است که مردی از بنی‌اسرائیل هفتادسال خدا را عبادت کرد. پس خداوند خواست که مرتبه خلوص او را بر فرشتگان جلوه‌گر سازد. ملکی به‌سوی او فرستاد تا به وی بگوید که این عبادات، او را شایسته ورود به بهشت نمی‌گرداند. زمانی‌که آن فرشته، پیغام را به آن مرد عابد رسانید، عابد گفت: ما برای عبادت و بندگی خدا آفریده شده‌ایم و بر ما سزد که او را عبادت کنیم. زمانی‌که فرشته بازگشت، به حضرت حق عرض کرد: خداوندا تو به آنچه او گفت داناتری. خداوند متعال فرمود: وقتی او از بندگی و عبادت ماـ با علم به اینکه وارد بهشت نمی‌شود ـ روی‌گردان نمی‌شود، بر ما با وجود فضل و کرم، زیبنده نیست که از او روی برگردانیم. ای فرشتگان من گواه باشید که او را آمرزیدم. وی سپس می‌گوید: «ای فرزند چه بسیار شب‌ها را که به خاطر تکرار علم و مطالعه کتب مختلف زنده داشته‌ای و خواب نوشین را بر خویش حرام کرده‌ای، ندانمت که علت این بیدار بودن چه بوده است؟ اگر غرض از این کار، رسیدن به اهداف مادی و کسب مال و منال دنیا و به‌دست آوردن مقام و منصب و مباهات بر همگنان و هم‌ردیفان باشد، پس وای بر تو که سخت در خسرانی؛ و اما اگر منظورت از این کار، احیای شریعت نبوی(ص) و تهذیب خلق‌وخو و سرشت خویشتن و شکستن نفس اماره که انسان را به بدی‌ها سوق می‌دهد باشد، پس مبارک و گوارا باد بر تو که خوشبختی قرین توست».

از دیگر نصایح کتاب، می‌توان به امور زیر اشاره نمود:

1. ای فرزند، آن‌گونه که می‌پسندی زندگی کن، ولی بدان که عاقبت مرگ در انتظار توست و هرآنچه را خواهی دوست داشته باش، اما بدان که از او جدا خواهی شد و هرطور که می‌خواهی زندگی کن، لکن آگاه باش که به سزای اعمال سوئت خواهی رسید.
2. ای فرزند، علم بی عمل، دیوانگی است و عمل بی‌علم، شدنی نیست. علمی که تو را از معاصی باز ندارد و به اطاعت معبود وادار نکند، فردای قیامت تو را از آتش دوزخ باز نخواهد داشت. اگر امروز به دانشت عمل نکنی و درصدد جبران روزهای گذشته برنیایی، روز قیامت از آنانی خواهی بود که می‌گویند: خداوندا! ما را به دنیا بازگردان تا کار شایسته انجام دهیم، و آنگاه به تو می‌گویند: احمق! تو خود از آنجا آمده‌ای.
3. ای فرزند، همت در جان می‌باید داد و هزیمت در نفس و تن بر مرگ می‌باید نهاد؛ چرا که منزل، گورستان است و اهل قبور منتظرند تا ببینند چه موقع به آنان می‌پیوندی. پس مبادا که بی‌زاد و توشه بروی. ابوبکر صدیق گوید: بدن‌ها یا قفس پرندگان است یا طویله چهارپایان. اکنون در خویشتن بنگر و اندیشه کن که از کدام‌یک هستی؟ اگر از مرغان آشیان باشی، چون آواز کوس «اِرجِعی اِلی رَبِّک» را شنیدی، به‌سوی والاترین مکان‌های عرش، طیران می‌کنی؛ و اگر خدای‌ناکرده از چهارپایان باشی، از زاویه‌خانه، به هاویه آتش رخت خواهی کشید و خداوند فرموده است: «أُولَئِکَ کَالاَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ»؛ (ایشان همانند چهارپایانند بلکه گمراه‌تر از آنانند).
4. ای فرزند، خلاصه و چکیده علم این است که بدانی ماهیت طاعت و عبادت چیست و بدانکه آن دو، پیروی کردن از شرع مقدس در اوامر و نواهی، با گفتار و کردار می‌باشد؛ یعنی آنچه را انجام دهی یا ندهی و بگویی یا نگویی، باید همه به فرمان شرع مقدس باشد.
5. ای فرزند، شایسته است گفتار و کردارت موافق شرع مبین باشد؛ چه زمانی‌که علم و عمل از شریعت تبعیت نکنند، جز گمراهی چیزی درپی ندارند. آگاه باش که زبان مطلق و دلِ مملو از غفلت و شهوت، علامت بدبختی و شقاوت بود و تا هوای نفس به صدق مجاهدت کشته نشود، دل به انوار معرفت زنده نخواهد گشت.

در پایان، سزاست به این نکته اشاره شود که هرچند کتاب دربردارنده آیات و روایات نبوی(ص) فراوانی است، اما سخنان پر دُر و گوهر ائمه(ع)، کمتر در لابلای سطور این رساله مشحون از پند و اندرز، به‌چشم می‌خورد، در صورتی‌که احادیث زیادی از ائمه(ع) در این مورد وجود دارد که می‌توانست اعتبار و ارزش رساله را بالا ببرد.

وضعیت کتاب

پختگی مطالب و مشخصات عالی دیگر این رساله، سبب شده است که به زبان‌های مختلف، ترجمه شود- چنانکه صاحب دایرةالمعارف فارسی «مصاحب» بر این باور است که اول بار در سال 1838م با ترجمه آلمانی، به اهتمام هامرپورگشتال در وین و پس‌ازآن، در مصر و استانبول به چاپ رسیده است و یونسکو با ترجمه‌های فرانسوی، انگلیسی و اسپانیایی، آن را در سال 1951م منتشر نموده است. دکتر عیسی صدیق در کتاب «تاریخ فرهنگ ایران» می‌نویسد که این رساله، توسط سازمان فرهنگی ملل متحد، در سال 1951م، در بیروت، با ترجمه آن به زبان فرانسه، طبع شده است و و .

شرح‌های مختلف نیز بر آن نگاشته شده که بدوی آورده است. و نیز، واصله المدد در شرح کتاب ایها الولد توسط محمدعلی خالدی.

این رساله در ضمن «مجموعه رسائل الامام الغزالی»، دار الفکر بیروت – لبنان، نیز به چاپ رسیده است.

فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و توضیح و تشریح برخی از کلمات دیریاب و مشکل متن، به توضیح برخی از مطالب، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. فانی، کامران، «فهرست آثار چاپی غزالی»، معارف، آذر - اسفند 1363- شماره 3 (‎14 صفحه - از 209 تا 222). #:https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/39586
3. شمس‌الدین، احمد، الغزالي (حیاته، آثاره، فلسفته)، دارالکتب العلمیة، بیروت – لبنان، چاپ اول، ۱۴۱۱ ه.ق.
4. بی‌نام، «اطلاع رسانی: کتابشناسی برگزیده عرفان اسلامی»، پژوهشنامه متین، بهار 1382شماره 18، (ISC) 21صفحه - از 215 تا 235؛

   https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/101788

5. بدوی، عبدالرحمن، مؤلفات الغزالي، المجلس الاعلی لرعاية الفنون و الآداب و العلوم الاجتماعية، قاهره – مصر، ۱380 ه.ق.