الجواهر المضيئة في طبقات الحنفية

الجواهر المضيئة في طبقات الحنفية
پدیدآوران	حلو، عبد الفتاح محمد (محقق) ابن ابي الوفا، عبد القادر بن محمد (نویسنده)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	[بي جا]
سال نشر	[--13]
چاپ	چاپ دوم چاپ دوم
موضوع	حنفيه - سرگذشت نامه
زبان	عربي
تعداد جلد	5
کد کنگره	‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ج‎‏9‎‏ / 149/2 BP ‏

الجواهر المضيئة في طبقات الحنفية، اثر محیی‌الدین ابی‌محمد عبدالقادر بن محمد بن محمد بن نصرالله بن سالم بن ابی‌الوفاء قرشی حنفی (696-‌775ق)، کتابی است در تراجم و شرح حال علمای حنفی تا زمان مؤلف که با تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو به چاپ رسیده است.

نام‌های دیگر کتاب

ابن فهد، در کتاب «لحظ الألحاظ»، از این اثر، با عنوان «طبقات الفقهاء الحنفية» یاد کرده و ابن حجر عسقلانی در کتاب «الدرر» و «المجمع المؤسس»، سیوطی در «حسن المحاضرة» و حاجی خلیفه از آن تحت عنوان «طبقات الحنفية» نام برده‌اند.

انتساب کتاب

کسانی که به انتساب کتاب به مؤلف، اشاره کرده‌اند، عبارتند از: ابن حجر عسقلانی در «الإنباء»، ابن تغری بردی، ابن قطلوبغا، طاش کبری‌زاده، قاری، کفوی، تقی تمیمی، حاجی خلیفه، ابن عماد، لکنوی، بغدادی و بروکلمان.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز شده و اسامی افراد، بر اساس ترتیب حروف الفبا، در پنج جلد، جای گرفته است؛ به‌گونه‌ای که از حرف «الف» تا «ثاء» در جلد نخست، از حرف «جیم» تا «لام» در جلد دوم، از حرف «میم» تا «یاء» در جلد سوم آمده و جلد چهارم، به کنیه‌ها و جلد پنجم، به فهارس فنی کل مجموعه، اختصاص یافته است.

مؤلف در تدوین کتاب خویش، از آثار و منابع بسیار زیادی استفاده کرده است که می‌توان آنها را به دسته‌های زیر، تقسیم کرد: الف)- کتب تاریخ عمومی، از جمله:

1. المنتظم، ابن جوزی؛
2. مرآة الزمان، سبط ابن جوزی؛
3. وفيات الأعيان، ابن خلکان؛
4. الكامل في التاريخ، ابن اثیر؛
5. التكملة لوفيات النقلة، منذری؛

و....

ب)- کتب تاریخ شهرها و کشورها مانند:

1. تاريخ إربل، ابوالبرکات؛
2. تاريخ إستراباذ، حمزة بن یوسف سهمی؛
3. تاريخ الإسكندرية، منصور بن سلیم؛
4. تاريخ أصبهان، ابوالشیخ ابن حبان؛
5. تاريخ بغداد، خطیب؛

و....

ج)- معاجم شیوخ، مانند:

1. معجم شيوخ أبي‌العلاء الفرضي؛
2. مشيخة البرزالي؛
3. معجم شيوخ الدمياطي؛
4. معجم شيوخ عبدالخالق بن أسد الحنفي؛
5. مشيخة السمعاني؛

و....

د)- کتب تراجم اهل حدیث، مانند:

1. الكامل، ابن عدی؛
2. التاريخ الكبير، بخاری؛
3. الثقات، ابن حبان؛
4. رجال الأربعين، عبدالغافر فارسی؛
5. الكمال، عبدالغنی مقدسی؛

و....

ه)- تراجم قضات و ولات، مانند:

1. تاريخ الولاة والقضاة، ابوعمر کندی؛
2. أخبار قضاة مصر، ابن زولاق؛
3. تسمية قضاة بغداد، طلحة بن محمد بن جعفر؛
4. تاريخ الحكام، ابوالعباس احمد بن بختیار واسطی.

و)- کتب تراجم فقهاء، قراء و متکلمین، از جمله:

1. طبقات الفقهاء، شیرازی؛
2. طبقات الهمذانی؛
3. التاريخ الكبير، طحاوی؛
4. الانتقاء، ابن عبدالبر؛

و....

ز)- تراجم ادبا و نحات، مانند:

1. يتيمة الدهر، ثعالبی؛
2. دمية القصر، باخرزی؛
3. زينة الدهر، حظیری؛
4. خريدة القصر، عماد اصفهانی؛
5. عقود الجمان، ابن شعار موصلی؛
6. معجم الأدباء، یاقوت حموی؛

و... و کتب بسیار دیگر که در مقدمه محقق، به 168 مورد رسیده است.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ابتدا به شرح حال مؤلف پرداخته شده و سپس، ویژگی‌ها و خصوصیات کتاب، ذکر گردیده است.

مقدمه مؤلف، در سه باب، به شرح زیر، تنظیم شده است: در باب نخست، به بیان اسماء حسنای الهی پرداخته شده، باب دوم، به بیان نسب پیامبر(ص) و اسامی و خصوصیات آن حضرت اختصاص یافته و در باب سوم، به شرح حال ابوحنیفه، پرداخته شده است.

مؤلف، تراجم اشخاص را بر اساس ترتیب حروف الفبای اسامی آنها و ترتیب اسامی پدران و اجداد آنها قرار داده است، اما در حرف عین، کسی که اسمش «عبدالله» است را بر اسامی دیگر و نیز در حرف میم، اسم «محمد» را به دلیل تبرک و تیمن، بر سایر اسامی، مقدم ساخته است.

از جمله اقدامات مؤلف، آن است که در آخر هر حرفی از حروف الفبا که نام پدر اشخاص، معلوم نیست، از لقب، شهرت، نسب و در پاره‌ای موارد نیز از شهرت او در صورتی که معروف‌تر از اسمش باشد، استفاده کرده است؛ مانند ترجمه «نوح بن ابی‌مریم» در «الجامع»، در حرف «جیم» که البته این امر، باعث تکرار مطالب در بعضی موارد شده است، مانند ترجمه «ابوبکر محمد بن حسین بخاری» و «محمد بن محمود کردری» در «خواهرزاده»؛ در صورتی که ترجمه این دو شخص، در حرف «میم» هم آمده است.

ترتیب مد نظر مؤلف، در پاره‌ای از موارد، دچار اضطراب شده است؛ چنان‌که گاهی (چون متوجه می‌شود که در اسم شخص مورد ترجمه، اختلافی به‌صورت فزونی یا کاستی یا تقدیم یا تأخیر وجود دارد) ترجمه را اعاده می‌نماید و می‌گوید: «لعله المذكور قبله» یا «لعله السابق» .

روش و منهج فراخی که نویسنده در پیش گرفته، شمار بسیار بزرگی از مترجَمین را در برابر او نهاده که تنها به معرفی اسما یا کنیه‌ها یا انساب و یا القاب آنها پرداخته، اما اطلاعات زیادی پیرامون زندگی آنها نیافته و ناگزیر به ذکر کتاب یا رساله‌ای از آنها، یا شهرتشان در کتب اصحاب، یا استاد و یا شاگرد فلانی بودن آنها اکتفا نموده است.

البته ناگفته نماند که مؤلف فقط به نقل نصوص، اکتفا نکرده، بلکه گاهی به نقد و استدراک آنها بر صاحبانشان نیز پرداخته است .

نکته قابل تأمل پیرامون کتاب، آن است که نویسنده، ترجمه بعضی از فقهای مذاهب دیگر را به ظن و گمان حنفی بودن، در کتاب آورده است که از جمله آنها، عبارتند از: الف)- از فقهای شافعی:

1. احمد بن محمد سرخسی شجاعی بلخی؛
2. عبدالملک بن ابراهیم همذانی؛
3. عمر بن اکتم بن یحیی اسدی.

ب)- از فقهای مالکی: اسحاق بن فرات بن جعد تجیبی.

ج)- از فقهای حنابله:

1. احمد بن فهد بن حسین علثی؛
2. اسحاق بن بهلول؛
3. عبدالرزاق بن ابی‌بکر رسعنی.

وضعیت کتاب

فهارس کتاب، جلد پنجم را به خود اختصاص داده است که به‌ترتیب، عبارتند از فهرست‌های: آیات؛ احادیث نبوی؛ مثل؛ الفاظ لغوی؛ شعر؛ مسائل علوم و فنون؛ اعلام؛ اسماء، انساب و القاب ضبط‌شده؛ قبایل، امم و فرق؛ اماکن، شهرها و آب‌ها؛ ایام، وقایع و جنگ‌ها؛ کتب و منابع مورد استفاده محقق.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ به معرفی مختصر برخی از اعلام مذکور در متن و توضیح برخی مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.