التصديق بالنظر إلی الله تعالی في الآخرة
| التصديق بالنظر إلی الله تعالی في الآخرة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | آجری، محمد بن حسین (نویسنده) جنباز، محمد غياث (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | التصديق بالنظر إلی الله تعالی في الآخرة |
| ناشر | دار عالم الکتب |
| مکان نشر | عربستان - رياض |
| سال نشر | مجلد1: 1405ق, |
| موضوع | احاديث اهل سنت - قرن 4ق. رويت الهي - احاديث |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 219 /آ3ت6 |
التصديق بالنظر إلی الله تعالی في الآخرة، تألیف ابوبکر محمد بن حسین آجری حنبلی (متوفی 360ق)، به بررسی یکی از مسائل کلامی اختلافی، یعنی موضوع رؤیت پروردگار در عالم آخرت اختصاص دارد. نویسنده در این کتاب آیات و احادیث متعلق به «رؤیت خداوند در آخرت» را گردآوری کرده است. برخی این کتاب را بابی از ابواب کتاب «الشريعة» نویسنده دانسته‌اند.
محمد غیاث جنباز، تحقیق اثر را به انجام رسانده و بر آن مقدمه نوشته است.
ساختار
کتاب پس از مقدمه‌ای چندصفحه‌ای به قلم محقق اثر، در دو بخش ارائه شده است: در بخش اول شرح حال آجری و آثار او بررسی شده است؛ در بخش دوم نیز با نام تحقیق کتاب ابتدا 14 حدیث تحت عنوان سماعات ذکر شده است. سپس در تفسیر آیه وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ ﴿القيامة: 22﴾، هفت روایت ذکر شده است. پس از آن 35 روایت دیگر در ذیل نام دوازده راوی ذکر گردیده است. سپس تحت عنوان باب حدیث شجره، هشت حدیث دیگر در رابطه با رؤیت ذکر شده و در مجموع 64 حدیث ارائه شده است.
گزارش محتوا
محقق اثر در ابتدای کتاب پس از ذکر اهمیت موضوع اثر، به ذکر پیشینه نگارش آثار در این زمینه پرداخته و آثاری چون «الرد علی الجهمية و الزنادقة» احمد بن حنبل (متوفی 241ق)، «كتاب السنة» احمد بن محمد بغدادی و «الأسماء و الصفات» ابوبکر بیهقی (متوفی 458ق) را از جمله این آثار دانسته است. سپس با اشاره به نام و مؤلف اثر مورد بحث تأکید کرده است: نسخه خطی این کتاب را با وجود حجم کوچک بسیار مفید دیدم؛ چراکه مشتمل بر حکمت بالغه و معلومات فراوان و مثالهای فراوان و بحث و مذاکرات آرام پیرامون قضیه «رؤیت خداوند» است. سپس به مطالعه سیره نویسنده پرداخته و او را نزد محققین علم حدیث و رجال موثق یافته است.[۱].
محمد غیاث جنباز در ابتدای اثر، به معرفی نویسنده اثر و ذکر شرح حال او پرداخته است. همچنین اساتید، شاگردان، تألیفات، نسخه‌های خطی و کتاب مورد بحث را معرفی کرده است.[۲].
گروهی این کتاب را بابی از ابواب کتاب «الشريعة» دانسته‌اند. آنچه این مطلب را تأکید می‌کند این است که کتاب برحسب تجزیه نویسنده، به اجزائی تقسیم می‌شود و این کتاب در جزء هفتم آن جای می‌گیرد و سپس باب «التحذير من مذاهب الحلولیة» پس از آن به‌عنوان جزء هشتم می‌آید[۳].
نویسنده در ابتدای بخش سماعات کتاب، از جهمیه تعبیر به گمراه و بازیچه شیطان کرده است.[۴]. مؤسس جهمیه را جهم بن صفوان ترمذی می‌دانند. وی قدرتی برای بندگان قائل نیست. به‌جز فـرقه جهمیه، عده دیگری از متکلمان بااینکه قدرت را برای بندگان ثابت می‌دانند، ولی تأثیر آن را در کارهای بندگان منکرند. این نظریه هرچند به شدت نظریه جهم نیست، ولی جبر بشمار می‌آید که گاهی از آن به جبریه متوسط در مقابل جبر جهمیه تعبیر می‌کنند که جبریه خالص است.[۵].
سپس استدلال بر رؤیت خداوند در روز قیامت را در قالب یک مناقشه مطرح کرده و قرآن، سنت، قول صحابه و علمای مسلمین را دلیل بر این موضوع دانسته و به آیه 23 سوره قیامت و دیگر آیات استناد کرده است.[۶].
در ادامه مباحث کتاب، تفسیر آیه مبارکه وُجُوهٌ يوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ (القيامة: 22)، مورد بحث قرار گرفته و تفسیر آن از عطیه عوفی از ابن عباس ذکر شده است. محقق اثر در پاورقی با استناد به «الدر المنثور» سیوطی، شبیه به آن را از ابن مردویه از ابن عباس نقل کرده و منظور از آیه را نگاه به وجه پروردگار معنا کرده است.[۷].
پس از آن اخبار مشابهی در رابطه با آیه ذکر شده است؛ به‌عنوان مثال ابوبکر بن ابی‌داود با سندش از عکرمه چنین نقل کرده که از ابن عباس پرسیدند که هرکس که داخل بهشت شود، خداوند را مشاهده می‌کند؟ پاسخ داد: بله[۸].
مشابه این اخبار در اثبات رؤیت خداوند به نقل از دیگر روات متعدد در منابع اهل سنت ذکر شده است. ابوهریره، ابوسعید خدری، عبدالله بن مسعود، انس بن مالک و جابر بن عبدالله از جمله این روات هستند؛ مثلاً در مورد 23 از جریر بن عبدالله بجلی صحابی رسول‌الله(ص) نقل شده که شب چهاردهم ماه نزد رسول‌الله(ص) نشسته بودیم. فرمود: شما بر پروردگارتان عرضه می‌شوید و خداوند را همانند این ماه که مشاهده می‌کنید، می‌بینید؛ بدون اینکه در مشاهده او خلل باشد[۹].
وضعیت کتاب
در تصحیح این اثر از دو نسخه خطی و یک نسخه چاپی استفاده شده است. محقق هر مطلبی را که در دو نسخه دیگر نیامده، در کروشه [] آورده و به نسخه‌ای که این اضافه در آن آمده، اشاره کرده است. آدرس آیات و مصادر احادیث و روایات را در حد امکان استخراج کرده و در پاورقی آورده است.
فهارس آیات، احادیث و آثار، موضوعات و مصادر و مراجع در انتهای کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- ایزدی‌تبار، محمد، «نقش سیاست در پیدایش فرقه‌های کلامی در میان مسلمانان»، پایگاه مجلات تخصصی نور، معارف عقلی، پاییز 1387، شماره 11، صفحه 77 تا 118.