الديوان
| نام کتاب | الدیوان |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | صفار، رشید (محقق)
شبیبی، محمدرضا (مقدمه نويس) علم‌الهدی، علی بن الحسین (نويسنده) جواد، مصطفی (مصحح) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | |
| موضوع | اسلام
شعر عربی |
| ناشر | مؤسسة التاريخ العربي |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1391 هـ.ش یا 1433 هـ.ق یا 2012 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE37545AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«الديوان»، مجموعه اشعار عربى سيد على بن حسين بن موسوى، شريف مرتضى (355-436ق)، است كه با تحقيق رشيد صفار، عرضه شده است.
ساختار
كتاب با سه مقدمه از شيخ محمدرضا شبيبى، مصطفى جواد و محقق آغاز و مطالب كه دربردارنده حدودا بيست هزار بيت مى‌باشد، در دو جلد، تنظيم شده است.
محقق ديوان، ترتيب اصل كتاب را كه ظاهراً بر مبناى تاريخ بوده است، به ترتيب حروف هجاء قوافى تغيير داده و نيز اشعار ديگرى را كه به طريقى صحيح، نسبت آنها به سيد مرتضى ثابت شده است، مانند اشعار كتاب‌هاى «الشهاب في الشيب و الشباب» و «طيف الخيال» خود سيد مرتضى و آنچه در «مناقب» ابن شهرآشوب و «كشكول» شيخ بهائى و «أنوار الربيع» و مانند اينها به سيد مرتضى نسبت داده مى‌شود را در كتاب درج كرده است (نيم‌نگاهى به «موسوعة الشريف المرتضى»، 1394).
گزارش محتوا
در مقدمه شيخ محمدرضا شبيبى، به سيرت شريف مرتضى پرداخته شده و در اين ميان از اشعار خود او بهره فراوان برده شده است (مقدمه، ج1، ص5-20). مقدمه دوم درباره مرتضى و ديوان و مدفن و خانه اوست (همان، ص21-34). محقق در مقدمه سوم پس از ترجمه مبسوط سيد مرتضى، نسخه‌هايى از ديوان را كه بر آنها اعتماد كرده است، معرفى و خصوصيات كار خود را تشريح كرده است (همان، ص35-146).
شعر سيد مرتضى آينه تمام‌نماى روزگارش است؛ زيرا به اندازه كافى ثروتمند بود و نيازى به سرودن اشعار متكسبانه و تملق‌گويى نداشت. وى شاعرى توانا و زبان‌آور بود، ولى در شعر به شهرت و آوازه برادرش سيد رضى نرسيد و شايد تلاش حاسدان و دشمنانش يكى از علل آن باشد (شكيب، محمود و اسماعيل‌زاده، محمد، 1394).
اين شاعر متعهد، در تمام طول عمر، خود را عاشق و حامى اهل‌بيت(ع) دانسته و در راه اعتلاى فرهنگ اسلام و احقاق حقوق مسلّم ائمه(ع) به مجاهدت پرداخته است؛ مجاهدتى كه در قالب‌هاى مختلف بيان، مانند مدح، رثا، هجا، استفهام و وصف جلوه نموده و با استمداد از هوش و استعداد خدادادى در زمان خود پرچم‌دار راستين مكتب اهل‌بيت(ع) بوده است (ر.ك: شبستانى، محسن، 1394).
بهره‌گيرى از پرتو علم عالم مشهورى چون شيخ مفيد و معاصر بودنش با شاعر بلندآوازه‌اى چون متنبى، وى را اديبى چيره‌دست بار آورده است و بدون شك، موضوعات مهمى چون حقانيت مكتب شيعه، اعتقاد به ظهور منجى عالم بشريت، منتظر عقوبت دشمنان ماندن و آرزوى گرفتن انتقام خون ائمه(ع) كه هركدام به‌نوعى مورد ظلم و بيداد قرار گرفته‌اند، از برجسته‌ترين موضوعات شعر اوست. از ديگر مواردى كه در ديوان او نوازشگر چشمان خواننده است، موضوعاتى مانند مدح پدر، مدح بزرگان دربار، تهنيت‌ها و تبريك‌هاى دوستانه، فخر به خود و غزل مى‌باشد. شعرشان كه در معنا و لفظ شعرى متين و محكم مى‌باشد، مى‌تواند يكى از بهترين نمايندگان شعر عربى اصيل به‌حساب آيد. از آنجا كه اشعار او از عاطفه‌اى صادق بهره‌مند است، به‌راحتى نبض احساسات خواننده را در قبضه اختيار خود مى‌گيرد و استحكام و شيوايى الفاظ كه با سادگى و زيبايى عجين گشته، اشعارش را دلچسب و گورا نموده است (ر.ك: همان).
گرچه در دوره عباسى تلاش گسترده‌اى براى نوآورى در قالب و محتواى اشعار پديد آمد، اما شعر او همچنان بر اساس اسلوب قديم پيش رفت تا جايى كه گاهى بوى صحرا و بيابان و صداى گريه شاعر هنگام وقوف بر اطلال و دمن محبوب فضاى شعرش را فرامى‌گيرد (همان).
از جمله ويژگى‌هاى شعر شريف مرتضى كه در اثر حاضر به‌خوبى مى‌توان آن را يافت، نمود بارز شخصيت نمادين امام حسين(ع) است. سيد مرتضى 14 قصيده كوتاه و بلند و مستقل و جمعا در 696 بيت براى جدش حضرت امام حسين(ع) مرثيه سروده است. وى در اين مراثى سوزناك كه به‌طور معمول، آنها را در روز عاشورا مى‌سروده، از مبانى فكرى شيعه و از آرمان‌هاى آن دفاع كرده و تشيع مخلصانه خود را به نمايش گذارده است و ازاين‌رو، بررسى مضامين مراثى حسينى او، اهميت خاصى دارد؛ چراكه با پرداختن به آن معلوم خواهد شد وى كدامين واقعيات تاريخى را يادآور شده و چگونه بر امام حسين(ع) و ياران با وفايش گريسته و چه عبرت‌هايى را فرا روى خوانندگان اشعار خويش قرار داده است (ر.ك: شكيب، محمود و اسماعيل‌زاده، محمد، 1394).
اگر بخواهيم به بررسى خصوصيات امام حسين(ع) در شعر شريف مرتضى بپردازيم، بايد نخست اين خصوصيات را بررسى كرده و آنها را به دو گروه فردى و اجتماعى تقسيم كرد. از جمله نمادهاى مزبور كه در ادبيات بكايى و درعين‌حال، حماسى شريف مرتضى نمود پيدا كرده است، مى‌توان به موارد زير اشاره كرد:
1. نمادهاى فردى: ظلم‌ستيزى، شجاعت، مظلوميت، تنهايى، غربت، ادب، تشنگى، صبر و استقامت.
2. نمادهاى اجتماعى: حماسه، ايثار، دستگيرى، هدايتگرى، رهبرى و امامت، فداكارى، عشق و نجات‌بخشى (سياوشى، صابره و شكارى‌مير، مولا، 1392، ص135).
كه در ادامه، به برخى از اين موارد، اشاره خواهد شد:
- ظلم‌ستيزى: ظلم‌ستيزى از بارزترين نمادهاى قيام امام حسين(ع) است كه شريف مرتضى در اين‌باره مى‌گويد:
| عافوا القرار و ليس غير قرارهم | أو بردهم موتا بحد طعان |
«تصميم قاطع گرفته بودند كه جز با ضربه نيزه و در ميدان كارزار - در راه خدا - نميرند» (ر.ك: همان).
- شجاعت: شجاعت و دلاورى يكى ديگر از فضايل و محاسن امام(ع) است كه شريف مرتضى در بيان اين ويژگى مى‌گويد:
| متزاحمين على الردى في موقف | حشي الظبا و أسنة المران |
| ما إن به إلا الشجاع و طائر | عنه حذار الموت كل جبان |
«آن بزرگ‌مردان در آن موقعيت كه مالامال از تيغ شمشير و سرنيزه‌هاى چالاك و جهنده بود براى جنگيدن و كشته شدن به صف ايستاده بودند و مشتاقانه به‌سوى مرگ مى‌رفتند و كسى جز دليرمرد توان اين كار را ندارد و انسان ترسو به جهت ترس از مرگ از آن مى‌گريزد» و... (همان، ص136).
وضعيت كتاب
فهرست مطالب و اعلام هر جلد، در انتهاى همان جلد آمده است.
در پاورقى‌ها علاوه بر ذكر منابع (ر.ك: پاورقى، ج1، ص135)، به توضيح و تشريح برخى از واژه‌ها و مطالب متن پرداخته شده است (ر.ك: همان، ص152).
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. «نيم‌نگاهى به «موسوعة الشريف المرتضى»»، برگرفته از پايگاه جامع كنگره‌هاى مؤسسه علمى - فرهنگى دارالحديث، شنبه 14 آذرماه 1394، به آدرس: http://www.hadithcongresses.ir/Article.aspx?id 849 .
3. شكيب، محمود؛ اسماعيل‌زاده، محمد، «مضامين مراثى حسينى در ديوان سيد مرتضى»، برگرفته از بانك اطلاعات نشريات كشور، شنبه 14 آذرماه 1394، به آدرس: http://www.magiran.com/view.asp?Type pdf&ID 894814 .
4. شبستانى، محسن، «مضامين شيعى در شعر شريف رضى و شريف مرتضى»، برگرفته از پايگاه اينترنتى سازمان اسناد وكتابخانه ملى جمهورى اسلامى ايران، شنبه 14 آذرماه 1394، به آدرس: http://dl.nlai.ir/UI/9a67f132-1cbc-4f49-b57a-db6ec2d87a50/Catalogue.aspx .
5. سياوشى، صابره؛ شكارى‌مير، مولا، «شخصيت نمادين امام حسين(ع) در شعر شريف مرتضى»، پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله: ادب عربى، شماره 1، بهار و تابستان 1392، (22 صفحه، از 125 تا 146)، به آدرس: http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/996370 .