موسوعة الفاضل القطيفي

‏ موسوعة الفاضل القطيفي
پدیدآوران	قطیفی بحرانی، ابراهیم بن سلیمان (نويسنده) آل سنبل، ضیاء بدر (محقق و معلق)
ناشر	ضياء بدر آل سنبل
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	1429ق
زبان	عربی
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏

موسوعة الفاضل القطيفي، مشتمل بر مجموعه‌ای از آثار فقیه و عالم شیعی ابراهیم بن سلیمان قطیفی (متوفی بعد از 951ق) است. تحقیق کتاب توسط ضیاء بدر آل سنبل انجام و در چهار جلد ارائه شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق و مجموعه چهار جلدی، حاوی نه اثر از قطیفی است که در هر جلد یک یا چند اثر ارائه شده است.

گزارش محتوا

محقق کتاب در مقدمه به ارتباط محقق کرکی (متوفی 940ق) و فاضل قطیفی اشاره کرده و نوشته است: «کم پیش می‌آید که محققی به زندگی یکی از این دو شخصیت، بدون اشاره به دیگری پرداخته باشد؛ علت این امر کشمکش‌های علمی این دو شخصیت است. بیشتر نوشته‌های فاضل قطیفی رد یا ناظر بر تولیدات علمی محقق کرکی، به‌ویژه در مسئله «خراج سلطان و جوایز آن» است»‏.

محقق کرکی نماینده جریان رسمی‌ سنت‌ فـقهی تـشیع‌ بوده‌ و سیطره‌ داشتن میراث فقهی او‌ تا پایان دوره صفوی نشانگر این حقیقت است. نـظرات فـقهی او که در اکثر موارد بیانگر‌ همان‌ سنّت رسـمی شـیعه اسـت، از سوی عالم‌ معاصرش‌، قطیفی‌ با‌ انتقادهایی‌ روبه‌رو بـود؛ امـا‌ نظرات‌ قطیفی بیانگر نظرات شاذ فقه شیعه بشمار می‌رفت و با دیدگاه‌های رسمی سـنت فـقهی شیعه همخوان نبوده‌ است‌. بـه‌ هـمین گونه، پیـوستن محقق کرکی به دربار‌ صفوی‌ و بی‌اشکال‌ شمردن‌ نـزدیکی‌ بـا‌ قدرت دنیوی بر اساس الگو و مبنای فقهی متداول در سنت شیعی بوده؛ درحالی‌کـه عـدم پیوستن قطیفی نیز بر اساس رویه دیگر مـتداول در سنت اسلامی به‌نـحو عـام‌، یعنی لزوم پرهیز از قدرت‌های دنیوی بـوده اسـت؛ نه آنکه بر این مبنا بتوان آن را نشانی از نادرستی تشیع صفویان دانست‏.

کرکی با انتقادهای تند و گستاخانه از سوی فقیهان نجف و شاگردان درس خود روبه‌رو گردید. اینان انتقاد می‌کردند که: چرا به دولت صفویان مشروعیت بخشیده؛ کاری که تنها از عهده امام معصوم برمی‌آید‏. در همان زمان گروه دیگری از علمای شیعه، کرکی را به سبب اهتمامش به مصالح والای اسلامی پرهیزکار دانسته‌اند؛ لذا این اختلاف، «مبنایی» است‏.

بی‌توجهی به مبنای این دو رویکرد، باعث ارزیابی‌های نادرست فراوانی دربـاره مـناسبات‌ عـالمان امامی با صفویان بـر اساس منازعه بین این دو فقیه شـده اسـت. تعامل بین محقق کرکی با صفویه بر اساس همان الگوهای رایج در اعصار پیشین میان شـیعیان و حـکومت‌های عصرشان، البته با‌ تفاوت‌هایی‌ اندکی، هـمچون بـی‌اشکال شمردن اخذ خـراج تـوسط صفویان، بوده است. هرچند در دوره صفویه، این حکومت در تلقی اکثر عالمان امامی، حکومت تمهیدگر ظهور دولت‌ قائم‌ تلقی شده و درجه‌ای از مشروعیت برای‌ آن‌ در نـظر گرفته می‌شده است. در حقیقت، تلقی مـذکور بـه شـکل نـظریه اتـصال دولت صفوی به دولت قـائم از هـمان آغاز ظهور صفویه پدید آمده‌ و در‌ سراسر زمان حیات آن‌ به‌‌صورت اندیشه‌ای جدی از سوی عالمان امـامی تـرویج مـی‌شده و رساله‌های مستقلی نیز در خصوص آن به تحریر درآمـده بـود. اگـرچه تـلقی مـذکور دیـدگاه تمام عالمان امامیه محسوب نمی‌شده، اما تصویر غالب چنین‌ بوده‌ است‏.

جلد اول و دوم این موسوعه مشتمل است بر: «الهادي إلی الرشاد في بيان جملات الإرشاد، جلد 1 و 2» که شرحی کامل بر کتاب علامه حلی، «إرشاد الأذهان إلی أحكام الإيمان» است که به جهت روانی عبارت و اشتمالش بر بیشترین مسائل فقهی از باب طهارت تا دیات از بهترین فرهنگ‌های فقهی است‏.

جلد سوم، مشتمل است بر:

1. «رسالة في النیة»: رساله‌ای است که قطیفی آن را با هدف ذکر صیغ نیات عبادات نوشته و البته اشاره کرده که ذکر این الفاظ قرینه بر عدم فراموشی برخی از معانی است‏.
2. «الرسالة النجفية في سهو الصلاة اليومية»: مؤلف این رساله را برای سد نقص در این باب تألیف کرده است. این رساله از یک مقدمه و دو باب در سهو و شک تشکیل شده است‏.
3. «السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج»: این رساله که ردیه‌ای بر محقق کرکی در رساله‌اش موسوم به «قاطعة اللجاج» است، مشتمل بر پنج فائده و مقدمه‌ای است که در آن دیدگاه محقق کرکی را نقد کرده است‏.
4. «الرسالة الرضاعية»: این رساله نیز که نقد آرای محقق کرکی در رساله الرضاعية اوست، حاوی مقدمه، چند مبحث و یک خاتمه است‏.

جلد چهارم، مشتمل است بر:

1. «الفرقة الناجية»: رساله‌ای در اثبات اینکه فرقه ناجیه، پیروان ائمه معصومین(ع) هستند. مطالب این رساله حاوی مقدمه‌ای در دو بحث، فصول سه‌گانه و خاتمه‌ای مشتمل بر دو تذنیب است‏.
2. «الأربعون حديثاً»: مشتمل بر چهل‌وپنج حدیث از پیامبر(ص) و دیگر معصومین(ع) با حذف سند است‏.
3. «أدعية لسعة الرزق و أداء الدين»: نویسنده این رساله را با یک مقدمه و طرح این پرسش آغاز کرده که اگر رزق از سوی خداوند مقسوم و مکتوب است، طلب آن چه معنایی دارد؟ سپس پاسخ داده که طلب رزق اسراری دارد که از آن جمله است: تذلل نفس، عدم غفلت، دوام ذکر و مناجات با حق تعالی و...‏.
4. «الإجازات»: مشتمل بر اجازات قطیفی به شاگردانش است که با اجازه به شمس‌الدین محمد بن ترکی آغاز شده است. چهارمین این اجازات به قاضی نورالله شوشتری داده شده و قطیفی آن را بعد از آنکه وی کتاب «ارشاد» در فقه را در حضورش قرائت کرده برایش صادر کرده است‏.

وضعیت کتاب

معرفی برخی اعلام، مستند روایات و اختلاف نسخه‌ها در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است. نمونه تصاویر نسخه‌های خطی، فهرست موضوعی کتاب، فهرست مصادر تحقیق و فهرست مطالب هر چهار جلد در انتهای جلد چهارم کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمتی، محمدکاظم، «عالمان امامی و مبنای رفتار سیاسی آنان در دوره صفوی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: مطالعات تاریخ اسلام، پاییز 1391، شماره 14، صفحه 53 تا 76.
3. باغستانی، محمد، «تشکیل دولت صفویان»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فصلنامه فقه، پاییز و زمستان 1379، شماره 25و 26، ص375 تا 431.