نظرة تحليلية إلی القواعد الفقهية

نظرة تحليلية إلی القواعد الفقهية
پدیدآوران	هلاليان، سعيد (نویسنده)
ناشر	بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	1431ق. = 1388ش.
چاپ	چاپ اول
شابک	‎978-964-09-0466-4
موضوع	فقه - قواعد - بررسي و شناخت
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ه‎‏8‎‏ن‎‏6 / 169/5 BP

نظرة تحليلية إلی القواعد الفقهية اثر سعید هلالیان، کتابی است پیرامون قواعد فقهی و موضوعات مربوط به آن.

زبان کتاب

این کتاب به زبان عربی و برای مخاطبان خاص به رشته تحریر درآمده که ترجمه نام آن به زبان فارسی «نگاهی تحلیلی به قواعد فقهی» معنی می‌شود.

ساختار

کتاب با مقدمه مؤلف آغاز و مطالب در یازده فصل، ارائه شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، به موضوع و اهمیت کتاب، اشاره شده است.

در اثر حاضر، ابعاد مختلف قواعد فقهی بررسی شده و نقش بسیار مهم آن در روند استنباط احکام شرعی و ضرورت اهتمام فزاینده به آن از سوی محافل علمی مورد تأکید قرار گرفته است.

خاتمیت آیین اسلام و جاودانگی آن از یک‌سو و جهان‌شمول بودن پیام آن از سوی دیگر، ایجاد ابزار و راهکارهای لازم را برای پاسخگویی به تحولات گسترده زندگی بشری ضروری می‌نماید. از جمله آنها نیازهای انسان معاصر است که از راه حل‌های بشری و یافته‌های تمدن مادی صرف مأیوس شده و قواعد فقهی از جمله این‌گونه راهکارهاست و به عقیده نویسنده، از نمونه‌های این ابزارها و راهکارها می‌توان به قواعد فقهی اشاره کرد و این همان چیزی است که در این کتاب به آن پرداخته و تلاش شده است جوانب گوناگون آن بررسی شود تا ضمن شناخت بیشتر از نقش آن در فرایندهای استنباطی، بر ضرورت اهتمام بیش از پیش بر این ابزار تأکید و از غربت تأسف‌بار خارج شود.

در فصل اول، در نه قسمت، به بررسی موضوع ضرورت بحث از قواعد فقهی، پرداخته شده است. نویسنده در این فصل، ابتدا به نقش مهم این قواعد در استنباط احکام شرعی اشاره کرده و سپس، ضمن انتقاد از عدم اهتمام کافی به تدوین این قواعد در طول تاریخ، به مسائلی همچون مساعدت بر حفظ احکام شرعی و ضبط آن، تسهیل در تعلیم و تعلم فقه، آماده‌سازی زمینه مناسب برای آشنایی دانشجویان رشته حقوق با مسائل فقهی و اصول فقه و تعامل علمی میان فقه و حقوق و آماده‌سازی زمینه مناسب برای آشنایی با تفقه تطبیقی و مقارن پرداخته و سرانجام، از تقویت ملکه اجتهاد و قدرت استنباط، مخصوصا در استنباط حکم موضوعات مستحدثه سخن به میان آورده است.

در پایان این فصل نیز به بحث پیرامون زمینه‌سازی مناسب برای شناخت غیر مسلمانان با احکام اسلامی و اهداف و فضای حاکم بر آن پرداخته است.

در فصل دوم، در دو بخش زیر، تاریخچه مختصری از قواعد فقهی، ارائه شده است: در بخش نخست، به چگونگی شروع تدوین قواعد فقهی توسط اهل سنت و دلایل سبقت گرفتن آنان در تدوین این قواعد پرداخته شده است.

بخش دوم، به تاریخچه قواعد فقهی در مکتب تشیع، اختصاص یافته است. بدین منظور، ابتدا از قواعد کلی در احادیث ائمه(ع) و کتب تدوین‌شده در این زمینه سخن به میان آمده و سپس، چگونگی تألیف کتب قواعد فقهی در جوامع شیعی، از ابتدا تا دوران معاصر، مورد بررسی قرار گرفته و بعد از آن، مهم‌ترین مدارس فقهی شیعی، بر اساس توالی عصور فقه شیعه، معرفی شده است که عبارتند از: مدرسه مدینه منوره، کوفه، قم و ری، بغداد، حله و جبل عامل.

در ادامه این فصل، به مبحث تألیف قواعد فقهی در جامعه علمی تشیع پرداخته شده و بدین منظور، کتب زیر، معرفی شده است:

1. «القواعد والفوائد» شهید اول؛ که نخستین تألیف مستقل در باب قواعد و فروعات فقهی امامیه می‌باشد. نویسنده ابتدا به تحلیل علل تدوین این کتاب پرداخته و در ادامه، از روش تألیف، مصادر و مزایای آن، سخن گفته است.
2. «نضد القواعد الفقهية علی المذهب الإمامية» تألیف ابوعبدالله فاضل مقداد سیوری (متوفی 826ق) که از بارزترین شاگردان شهید اول بوده است. وی در مرحله اول، به تهذیب قواعد و حذف موارد اضافی کتاب شهید پرداخت و آن را «جامع الفوائد في تلخيص القواعد» نامید. سپس آن را به شیوه فروع فقهی مرتب کرد و آن را «نضد القواعد الفقهية علی مذهب أهل‌البيت» نام‌ نهاد.
3. «تمهيد القواعد الأصولية والعربية لتفريع فوائد الأحكام الشرعية» تألیف علی بن احمد جبعی عاملی، معروف به شهید ثانی (متوفی 965ق) که دربردارنده صد قاعده اصولی و احکام مربوط به آن و صد قاعده ادبی، به‌همراه فروع شرعی متناسب با آن می‌باشد.
4. «عوائد الأيام في مهمات أدلة الأحكام أو عوائد الأيام من قواعد الفقهاء الأعلام» که تألیف احمد بن محمد ابی‌ذر نراقی کاشانی امامی (متوفی 1244ق) می‌باشد. نویسنده ابتدا به جایگاه این کتاب و برخی ویژگی‌های آن اشاره نموده و سپس، ضمن بیان برخی ابتکارات جدید در این کتاب، به بررسی مطالب کتاب و ترتیب آنها، پرداخته است.
5. «القواعد الفقهية» تألیف سید میرزا حسن بن آقابزرگ بجنوردی (1395ق) که به اعتقاد نویسنده، در این کتاب تدوین قواعد فقهی، نسبت به فقه امامی، به اوج کمال خویش رسید و هرچند پس از این کتاب، کتب فراوانی پیرامون قواعد فقهی به رشته تحریر درآمده، لکن هیچ‌کدام از لحاظ شمولیت مباحث و درک مطالب، به سطح آن نرسیده است.

در فصل سوم، در دو بخش زیر، به معرفی مؤلفینی که پیرامون قواعد فقهی، دست به رشته تحریر برده و در این زمینه، اقدام به تألیف آثار کرده‌اند، پرداخته شده است: الف)- در قسمت نخست، مؤلفین مذاهب اربعه اهل سنت، معرفی شده‌اند که برخی از آنها، عبارتند از:

1. در فقه حنفی:
   1. ابوطاهر دباس، از فقهای حنفی قرن سوم هجری در بلاد ماوراءالنهر که 17 قاعده فقهی را گردآوری نموده است.
   2. عبیدالله بن حسن بن دلال کرخی حنفی، معروف به ابوالحسن کرخی (متوفی 340ق)، صاحب کتاب «الأصول التي عليها مدار فروع الحنفية» یا «قواعد الكرخي» که 39 قاعده فقهی، در آن ذکر شده است.
   3. ابوزید عبدالله بن عمر بن عیسی دبوسی قاضی حنفی (متوفی 430ق)، صاحب کتاب «تأسيس النظر في اختلاف الأئمة» که بیش از 80 قاعده در آن ذکر شده است.
   4. علی بن عثمان غزی دمشقی، معروف به شرف‌الدین حنفی (متوفی799ق)، صاحب کتاب «القواعد في الفروع».
   5. زین‌الدین بن ابراهیم بن محمد، معروف به ابن نجیم (متوفی 970ق)، صاحب کتاب «الأشباه والنظائر في الفروع». و....
2. در فقه مالکی:
   1. شهاب‌الدین، ابوالعباس، احمد بن علاء، ادریس بن عبدالرحمن صنهاجی، معروف به قرافی (متوفی 684ق)، صاحب کتاب «أنواع البروق وأنواع الفروق».
   2. محمد بن احمد مالکی، صاحب کتاب «قواعد الأحكام الشرعية».
   3. محمد بن محمد بن احمد مالکی مقری (متوفی 758ق)، صاحب کتاب «عمل من طب لمن حب».
   4. ابراهیم بن موسی بن محمد لخمی، معروف به ابواسحاق شاطبی (متوفی 790ق)، صاحب کتاب «الموافقات في أصول الفقه».
   5. احمد بن یحیی تلمسانی ونشریسی (متوفی 914ق)، صاحب کتاب «إيضاح المسالك إلی قواعد الإمام مالك» که مشتمل است بر 118 قاعده فقهی.

و....

1. در فقه شافعی:
   1. معین‌الدین، ابوحامد، محمد بن ابراهیم جاجرمی سهلکی شافعی (متوفی 613ق)، صاحب کتاب «القواعد في فروع الشافعية».
   2. ابومحمد، عزالدین، عبدالعزیز بن عبدالسلام سلمی (متوفی 660ق)، صاحب کتاب «قواعد الأحكام في مصالح الأنام».
   3. صدرالدین، محمد بن عمر مکی، معروف به ابن وکیل مصری شافعی و ابن مرحل (متوفی 716ق)، صاحب کتاب «الأشباه والنظائر».
   4. صلاح‌الدین، ابوسعید، خلیل بن کیکلدی دمشقی، معروف به علائی شافعی (متوفی 761ق)، صاحب کتاب «المجموع المذهب في قواعد المذهب» یا «قواعد العلائي».
   5. عبدالوهاب بن عبدالکافی بن علی بن تمام سبکی، معروف به تاج‌الدین سبکی (متوف 771ق)، صاحب کتاب «الأشباه والنظائر».

و....

1. در فقه حنبلی:
   1. نجم‌الدین، سلمان بن عبدالقوی طوفی حنبلی (متوفی 710ق)، صاحب کتاب «القواعد الكبری في فروع الحنابلة».
   2. شمس‌الدین، محمد بن ابی‌بکر، معروف به ابن قیم جوزیه (متوفی 751ق)، صاحب کتاب «بدائع الفرائد».
   3. ابوالفرج، عبدالرحمن بن شهاب بن احمد بن ابی‌احمد، رجب، معروف به ابن رجب حنبلی (متوفی 795ق)، صاحب کتاب «تقرير القواعد وتحرير الفوائد».
   4. یوسف بن حسن بن احمد بن عبدالهادی، معروف به ابن مبرد صالحی (متوفی 909ق)، صاحب کتاب «القواعد الكلية والضوابط الفقهية».

و....

ب)- در قسمت دوم، مؤلفین شیعه قواعد فقهی در فقه شیعی، معرفی شده‌اند که از جمله آنها، عبارتند از:

1. ابوعبدالله، محمد بن مکی عاملی، معروف به شهید اول (متوفی 786ق)، مؤلف کتاب «القواعد والفوائد».
2. مقداد بن عبدالله سیوری حلی، معروف به فاضل سیوری (متوفی 826ق)، صاحب کتاب «نضد القواعد الفقهية علی مذهب الإمامية».
3. محمد بن علی بن ابراهیم احسایی، معروف به ابن ابی‌جمهور (متوفی حدود 901ق)، صاحب کتاب «الأقطاب الفقهية علی مذهب الإمامية».
4. زین‌الدین علی بن احمد جبعی عاملی، معروف به شهید ثانی (متوفی 956ق)، صاحب کتاب «تمهيد القواعد الأصولية والعربية لتفريع فوائد الأحكام الشرعية».

و....

در فصول بعدی کتاب، به بررسی تعاریف قواعد فقهی و اقسام، برخی ویژگی‎ها و مصادر آنها، پرداخته شده است.

در پایان باید به این نکته اشاره نمود که این کتاب، با پرداختن به راهکارهای فقهی در تلاش است گامی مثبت برای رسیدن به فقهی زنده، شکوفا و با هدف رسیدن به قله‌های کرامت و عزت اسلامی و حفظ پویایی شریعت اسلامی بردارد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع مورد استفاده نویسنده، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بی‌نام، برگرفته از «پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه»، تاریخ انتشار: 15 اسفند 1388، دریافت: سه‌شنبه 22 تیرماه 1400، به آدرس اینترنتی:

https://hawzah.net/fa/News/View/82918