غاية المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام

غایة المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام، تألیف عبدالعزیز بن عمر بن فهد (متوفی 922ق) در سه مجلد مشتمل بر تاریخ امرای مکه از ابتدای هجرت تا فوت مؤلف است و با استفاده از نوشته‌های پدر مؤلف و آثار فاسى و ابن‌حجر در مورد تاریخ مکه و نوشته شده است. تراجم این امراء به ترتیب اقدمیت در زمان فرمانروایی تنظیم شده تا اینکه سابق بر متأخر شناخته شود.

غایة المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام
پدیدآوران	شلتوت، فهیم محمد (محقق) ابن فهد، عبدالعزیز بن عمر (نویسنده)
ناشر	جامعة أم القری، معهد البحوث العلمية و إحياءالتراث الإسلامي
مکان نشر	مکه مکرمه - عربستان
سال نشر	1406 ق
چاپ	1
موضوع	مکه - تاریخ مکه - سرگذشت‌نامه
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏248‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏7‎‏الف‎‏2‎‏ ‎‏1365
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، غاية المرام (ابهام زدایی) را ببینید.

ساختار

شیوه نگارش ابن فهد به گونه‌ای مشخص و با ذکر شماره و نام امیر ذکر شده است. در جلد اول تا شماره 173 و در جلد دوم از شماره 174 تا 204 آمده است. نیمه اول جلد سوم، به شماره 205 تنها به معرفی برکات بن محمد بن برکات بن حسن بن عجلان و نیمه دوم آن به فهارس کتاب اختصاص دارد.

گزارش محتوا

عبدالعزیز در ابتدای کتاب چنین مینگارد که والدش نجم‌الدین عمر تراجم زیادی را از کتب تاریخی؛ مانند: العقد الثمین تقی‌الدین الفاسی جمع کرده و مطالب و فوائد مهمی که ذکر آنها لازم بوده، به آن افزوده است. تراجم متقدمین از این مطالب است؛ اما تراجم متأخرین بعد از سید حسن بن عجلان را خود نویسنده با فحص و تتبع گردآوری کرده است. غالب این مطالب نیز از کتاب‌های والدش مانند: "اتحاف الوری بأخبار ام القری" و "الدر الکمین بذیل العقد الثمین" بوده است. البته از کتاب "بغیة المرام بأخبار ولاة البلد الحرام" که به دست آمده این برداشت که نجم‌الدین عمر تمامی اسامی را گردآوری کرده، نقش بر آب شد؛ چرا که او بخش‌هایی از صفحات کتاب را سفید گذاشته است تا این که با معلوماتی که به دست میآورد، تکمیل کند؛ اما عجل به او مهلت نداده است. عبارت"ذکره الوالد و بیّض له" اشاره به همین مطلب است.

او به مصادر دیگری؛ مانند: الإصابة فی تمییز الصحابة، تهذیب التهذیب، تجرید الوافی بالوفیات ابن حجر و تاریخ المدینة اشریفة تألیف استادش شمس‌الدین سخاوی و مراجع دیگری نیز مراجعه کرده است.

از نکات قابل توجه آن است که اطلاعات هر یک از منابع در اختیارش درباره هر یک از امراء به طور کامل و با انتساب به مصدرش ذکر شده است. حوادثی که در ولایات امرای متأخر مشاهده کرده را نیز آورده و کتابش را در یک موضوع خاص متمرکز کرده و ترجمه کسی غیر از امرای مکه را ذکر نکرده است.

اولین امیری که از او سخن رفته است، عتّاب ابن أسید است که پیامبر(ص) او را که 18 سال سن داشت به هنگام خروج به سوی حنین به امارت مکه گماشت. معاذ بن جبل و هبیرة بن سبل از امیران پس از او هستند. در بین امیران تعدادی از نوادگان ائمه علیهم‌السلام؛ مانند: ابراهیم بن موسی الکاظم(ع) که در عنوان 91 دیده می‌شود. اسامی امراء مکه در جلد اول به ادریس بن قتادة بن ادریس ختم شده است.

آن چه در جلد دوم نیز توجه خواننده شیعی را به خود جلب میکند؛ حکومت تعدادی از علویان است. در مورد 86 نام محمد بن جعفر الصادق(ع)، ملقب به الدیباجه دیده مى‌شود. مصادر اهل سنت او را مردی پهلوان، شجاع، عاقل و عابد که یک روز در میان روزه مى‌گرفت، معرفی کرده‌اند. در زمان مأمون در ربیع‌الاول سال 200ق علویون با او بیعت کردند و مردم طوعاَ و کرهاَ برای بیعت با او جمع شدند. شبیه این مطالب در شماره 70 درباره یکی از نوادگان امام حسن(ع) با نام حسین بن علی بن الحسن ذکر شده است. او که صاحب واقعه فخّ در مکه نامیده شده، در سال 169ق در مکه به حکومت رسید. در زمان او هادی عباسی به حکومت رسید. او که فردی سنگدل، بدخوی، سختگیر و کج رفتار بود که پس از رسیدن به خلافت آزادانه به عیاشی پرداخت و اموال عمومی را صرف بزم‌های شبانه خود کرد. بر اثر اعمال زشت او کشور اسلامی که نسبتاَ آرام بود و هم ایالت‌ها و استان‌ها به اصطلاح مطیع حکومت مرکزی بودند، دستخوش اضطراب و تشنج گردید و از هر سو موج نارضایی عمومی پدیدار گردید. البته عوامل مختلفی موجب پیدایش این وضع شده، ولی عاملی که بیش از هر چیز به نارضایی و خشم مردم دامن زد، سختگیرى‌های هادی نسبت به بنی هاشم و فرزندان علی(ع) بود. در اثر همین بیدادگرى‌ها کم کم نطفه یک نهضت مقاومت در برابر حکومت عباسی به رهبری حسین «صاحب فخ» منعقد کردید که به شهادت وی انجامید. قبر وی در بیرون مکه در راه التنعیم می‌باشد.

برکات بن محمد بن برکات بن حسن بن عجلان الحسنی که با نویسنده هم عصر بوده و از او اطلاعات فراوانی در دست داشته و لذا در جلد سوم تنها از او نام برده شده، از سال 878 تا سال 930ق حکومت مشترکی با پدر داشت و با وفات پدرش امور حکومت در او منحصر شد. وی در سال 931 وفات یافت که نویسنده تا سال 922 از تاریخ حکومت او را به نگارش درآورده است.

وضعیت کتاب

فهیم محمد شلتوت در تحقیق کتاب بر تنها نسخه خطی کتابخانه برلین اعتماد کرده است. بخش‌هایی از نسخه خطی را که از بین رفته است را از مصادر دیگر استدراک کرده است. آدرس تمامی مطالب در پاورقی آمده است. در هر یک از مجلدات فهرست موضوعات ذکر شده است. در جلد سوم نیز علاوه بر فهرست موضوعات، این فهارس آمده است:

1- اعلام 2- اماکن 3- الفاظ اصطلاحی 4- اشعار 5- مصادر و مراجع 6- اصلاح غلطهای متن

منابع مقاله

1- مقدمه و متن کتاب.

2- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 4، صفحه 429 و 430.