رسائل دهدار

رسائل دهدار
رسائل دهدار
پدیدآوران	فانی شیرازی دهدار، محمد بن محمود (نویسنده) اکبري ساوي، محمدحسين (مصحح) دفتر نشر ميراث مکتوب (مصحح)
ناشر	نشر نقطه
مکان نشر	ايران - تهران
چاپ	1
شابک	‎964-5548-44-6
موضوع	عرفان - متون قدیمی تا قرن 14 فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 نثر فارسی - قرن 10ق.
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏283‎‏/‎‏4‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏2‎‏ر‎‏5
	v; t; e;

رسائل دهدار نوشته محمد بن محمود فانی شیرازی دهدار (947-1016ق)، کتابی است به زبان فارسی و با موضوع فلسفه و عرفان اسلامی. مصحح این اثر، محمدحسین اکبری ساوی، مجموعه یازده رساله از دهدار را تصحیح و ذکر کرده است که به ترتیب عبارتند از: رساله‌های اشراق النیرین، الف الانسانیة، توحیدیه، دُرّ الیتیم، ذوقیات یا ذوقیه یا ذوقیات عقلی و معقولات ذوقی، رقائق الحقائق، توحید یا فضیلت (شرافت) انسان، کواکب الثواقب، نسبت افراد یا حقیقت ادراک، ملکات انسان یا عشره کامله یا اخلاق، نفایس الارقام.

ساختار

کتاب، دارای مقدمه ناشر، مقدمه مصحح (شامل معرفی نسخه‌ها، تعریف صاحب «الذریعة...» از رسائل دهدار و معرفی اجمالی این رسائل) و محتوای مطالب در یازده شماره است.^[۱]

گزارش محتوا

مقدمه ناشر، درباره فلسفه تأسیس دفتر نشر میراث مکتوب و ضرورت این امر است.^[۲] کتاب رسائل دهدار، مجموعه یازده رساله از محمد بن محمود فانی شیرازی است که به تصحیح محمدحسین اکبری ساوی رسیده است.

رساله اشراق النیرین اولین رساله‌ای است که در این کتاب ذکر شده است. دهدار، علت نام‌گذاری رساله نیرین به این نام می‌گوید دو نور از افق سرشت انسانی طلوع می‌کند که اولی مربوط است به اظهار شمه‌ای از تطابق آفاق و انفس و دیگری به اشعار به تولد ثانی. وی قبل از بیان دو نیّر، نظریه افلاطون مبنی بر تذکار بودن علم را از «التحصیل» بهمنیار مطرح کرده و می‌پذیرد و به این نکات اشاره می‌کند که «طلب مجهول مطلق محال است؛ نفوس انسانى قابل‌پذیرش جمیع علوم است؛ عرفان، معرفت نفس به خود است چرا که ذات حق‌تعالی شانه از لوث عرفان انسانى مقدس است؛ علم، خروج از قوه به فعل است؛ نفس الامر اعم از ذهن و خارج است؛ مظهر نخستین، نفس الرحمن است و وجود عام، ظل وجود حقیقى است و ممکنات محل ظهور آنند و...». او در اشراق اول آیات آفاقی را مندمج در نفوس می‌شمارد و وجود را منحصر در حضرات خمس می‌شمارد، سپس تفسیری انفسی از کلمه «کن» و کلمه «الف» می‌دهد و در اشراق ثانی به بیان تولد دوباره نفس با انتباه آن از خواب غفلت و موت اختیاری می‌پردازد. او علم‌الیقین، عین‌الیقین و حق‌الیقین را به‌مثابه تصور، توصف، تخلق و تحقق هم می‌داند. او همچنین به تعریف رب‌النوع، بیان مراد از اعیان ثابته، ذکر و مراقبه و... می‌پردازد.^[۳]

وی الالف الانسانیه که رساله دوم کتاب است را برای خان خانان نوشته و در آن به تفسیر دو سوره ضحی و انشراح می‌پردازد و در این اثنا مقاماتی از مدارج خاتم انبیاء(ص) را بیان می‌کند. او به توضیح ارتباط نفس انسانی با اقبال و ادبار، شفاعت، شرح صدر، اقسام تجلیات ذاتی و اسمائی و صفاتی، انواع دوگانه اهل سلوک و... می‌پردازد.^[۴]

دهدار، رساله توحیدیه را در توضیح دو مطلب اساسی نگاشته است؛ «الف- منکر شى‏ء مقرّ به آن شى‏ء است و نافى مثبت. ب- وجود مفهومى است واحد، عام و شامل وجودات خاصه.» دهدار در بخش نخست درباره وحدت حقه حقیقیه الهی، عینیت اسماء و صفات، قاعده الواحد، تبیین برخی اسماء‌الله و تفسیر هدایت و اضلال صحبت کرده و در بخش دوم درباره وجود و مراتب یا مظاهر آن، نسبت عقل و کشف، نسبت عقل و وهم، هدف خلقت هستی، معرفت النفس، حقیقت محمدیه(ص) و... توضیح می‌دهد.^[۵]

محمد بن محمود، در درّ الیتیم، به معرفی انسان کامل و اهمیت معرفت نفس و تعریف حیات و موت نفس می‌پردازد. او تقسیمات دانش انسان را نیز بیان می‌کند. همچنین در این رساله با برخی از دراویش و صوفیان درس نخوانده، درباره وحدت، تناسخ، حلول و اتحاد مباحثاتی دارد. او اندیشه‌های دراویش عارف نما و جاهلان صوفیه و سوفسطائیان و تناسخیه و نقطویه و... را ابطال می‌کند و به بیان اسراری از نماز و روزه و غسل و معنی شفاعت و... می‌پردازد.^[۶]

رساله ذوقیات دهدار «حاوى تمهیدی در تبیین مقاصد رساله، مقدمه‌ای در عنوان برخى از ذوقیات عقلیه بر سبیل کلى و چهار رکن در موضوعات گوناگون و یک خاتمه تحت عنوان پایان سخن است‏» او در رکن اول درباره رؤیت و شهود حق سبحانه بحث می‌کند و در آن به روایات و اقوال بزرگان استناد می‌کند. در رکن دوم به توضیح معانی «اتحاد» می‌پردازد و در اثنای این بخش به توضیح معنی صحیح برخی از شطحیات عرفا مانند «انا الحق» منصور حلاج می‌پردازد. در رکن سوم درباره وحدت وجود صحبت می‌کند، مراتب سه‌گانه آن را روشن می‌کند و به بیان ارتباط وجود با کلی طبیعی می‌پردازد و در رکن چهارم با یادآوری برخی بزرگان عرفای قائل به وحدت وجود مباحث ارتباط کلی طبیعی و وجود را ادامه می‌دهد. او در خاتمه درباره اطوار سه‌گانه عقل، طبایع و امراض چهارگانه نفس، دانایی نفس ناطقه به معلومش به طریق تمثل، مجرد و ابدی بودن نفس و... صحبت می‌کند.^[۷]

رساله رقائق الحق، شامل یک «فتح» و هفت «رقیقه» و یک «خاتمه» است. در فتح به انطباع صور مدرکه در نفس، امور اعتباری نزد عرفا، تعریف زمان، نزاع بر وحدت وجود و... می‌پردازد. او رقیقه نخست را در توضیح وحدت وجود می‌نگارد؛ دهدار به وجود بشرط لا، بشرط شى‏ء و لا بشرط و وجود خاص و وجود مطلق و وجود عام‏ اشاره کرده و آرای حکما، عرفا و متکلمین را در این زمینه نقد و بررسی می‌کند. رقیقه دوم در توضیح این است که وجود، اعرف اشیاء و بدیهی‌ترین مدرکات انسان است. او در رقیقه سوم اندیشه متکلمان را در ارتباط با وجود بیان کرده و نقد می‌کند و مرتبه‌ای فوق وحدت وجود (مشرب محمدی) را از قول استادش نقل می‌کند و تکفیر برخی از علما نسبت به ابن عربی را تصحیح می‌کند. محمد بن محمود دهدار در رقیقه چهارم وحدت وجود را از نگاه صدرالدین قونوی که از پیروان محی‌الدین عربی است بررسی می‌کند، در رقیقه پنجم، بر بعضی مقدمات مشعر بر مذهب اهل وحدت اشاره می‌کند، در رقیقه ششم، درباره فیض حق و اسم رحمان و ذات حق و ارتباطش با اسما و صفات او صحبت می‌کند و در رقیقه هفتم کلام ابن عربی درباره درخواست راهنمایی فخر رازی درباره عدم ثبات موجودی غیر از حق‌تعالی را شرح می‌دهد و.... این رساله با تذکر بر تعظیم امر الهی و شفقت بر خلق به پایان می‌رسد.^[۸]

رساله در توحید یا فضیلت و شرافت انسان دهدار، حاوی مقدمه و سه فصل و خاتمه است. دهدار پس از بیان اشرفیت انسان بر سایر مخلوقات به این نکته اشاره می‌کند که عالم صغیر به وزان عالم کبیر بوده و در خودش بالقوه دارای اسمای تکوینی هست. او انسان را اول موجود و آخر مقصود می‌شمارد و برای او واسطه‌ای قائل نمی‌شود. او انسان را حامل امانت الهی دانسته و در فصل اول این کتاب، شیوه اهل استدلال مباحث وجوب و امکان و... را بیان می‌دارد. همچنین، در فصل دوم به بیان معانی وجود و علم باری نسبت به ذات خودش و احاطه‌اش بر موجودات و... بحث می‌کند و مخالفت انسان با شریعت را موجب الحاد می‌داند. برخی از مباحث این کتاب در فصل سوم ازاین‌قرار است؛ «عالم یک شخص واحد است؛ موجودات، ذوات متحققه موجود، می‌نمایند؛ سالک در اثر ریاضت حجاب نمود را از پیشگاه بصیرت خویش خرق می‌نماید؛ جمال الهى توأمان با جلال اوست و....» خاتمه «رساله در توحید» دهدار، درباره مبدأ و معاد است.^[۹]

کواکب ثاقب، دارای یک تمهید (مقدمه) و هفت کوکب است؛ غرض از ایجاد عالم وجود، ظهور مراتب علم...، کیفیت دانش، اثبات توحید واجب تعالی، بررسی توحید حق سبحانه طبق ذوق اهل تحقیق، شرح حدیث معرفت نفس، قضا و قدر و بیان سر اختلاف مذاهب، مطالب گنجانده شده در این هفت کوکب هستند.^[۱۰]

رساله‌های نسبت افراد و یا حقیقت ادراک، ملکات انسان یا عشره کامله یا اخلاق و نفایس الارقام، سه رساله پایانی این اثر هستند که دهدار به ترتیب در آن‌ها از حقیقت ادراک، ملکات انسانی که با اقتباس از آیه 197 سوره بقره که عشره کامله نامیده شده و توحید حق‌تعالی (در پاسخ به درخواست میر ابوطالب حسینی عریضی) بحث کرده است.^[۱۱]

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای اثر و فهارس فنی (شامل فهرست‌های آیات، احادیث، اشعار، نام‌ها و جاها و منابع) در انتهای آن آمده است. نسخه‌های خطی استفاده شده در این کتاب عبارتند از: نسخه اساس، مجموعه‏ متعلّق به کتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شمار 826 و به تاریخ 1019؛ که اصل در تحقیق و تصحیح مؤسسه امام رضا- صلوات‌الله‌تعالى‌علیه- بوده ‏ و مصحح هم از آن به نسخه اساس تعبیر کرده است. نسخه دوم به شماره 3105 و خط نستعلیق محمدحسین بن عبدالمجید تفرشى نعمت‌اللهی به تاریخ کتابت 1299‌ق از همان کتابخانه است که نویسنده با علامت «مج» به آن اشاره کرده است. سوم: برخی نسخه‌های آستان قدس رضوی است که مصحح در موارد اندکِ وجود مشکل مقابله بین دو نسخه قبلی، به آن‌ها رجوع کرده است.^[۱۲] محمدحسین اکبری ساوی این اثر را به علامه حسن‌زاده آملی تقدیم کرده و از وزیر فرهنگ و ارشاد وقت سید مصطفی میرسلیم، رئیس دفتر نشر میراث مکتوب، مسجد جامعی، متصدیان مؤسسه امام رضا(ع) و علی‌اصغر کرامتی، تقدیر و تشکر کرده است.^[۱۳]