تأويل مشكل القرآن
| نام کتاب | تأویل مشکل القرآن |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | شمس‌الدین، ابراهیم (محقق)
ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 91/9 /الف2ت2 |
| موضوع | تاویل
تفسیر - غرائب قرآن - دفاعیهها و ردیهها قرآن - علوم قرآنی |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1423 هـ.ق یا 2002 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1954AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«تأويل مشكل القرآن»، تأليف عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينورى (متوفى 276ق)، به زبان عربى است كه با تحقيق و حواشى ابراهيم شمس‌الدين منتشر شده است.
ساختار
كتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، شرح حال مؤلف، مقدمه مؤلف و 15 باب است. 11 باب اول كتاب فاقد بخش‌بندى خاصى است. باب دوازدهم بر طبق سوره‌هاى قرآن كريم دسته‌بندى شده است. در سه باب ديگر نيز بر طبق عناوين الفاظ يا حروف مى‌توان به مطلب مورد نظر دست يافت.
گزارش محتوا
كتاب حاضر يكى از تأليفاتى است كه به جهت آشنايى هرچه بيشتر با زيبايى‌ها و ظرافت‌هاى قرآن كريم تدوين شده است. به اعتقاد ابن قتيبه تنها كسانى مى‌توانند از قرآن بهره كافى را ببرند كه بر اساليب متنوع زبان عرب مسلط باشند و بتوانند عبارات قرآن كريم را به‌درستى دريابند. او در اين باره مى‌گويد: «براى عامه مردم كه تنها به لفظ و دلالت ظاهرى توجه دارند، بسيارى از ظرافت‌هاى معنوى قرآن پوشيده است و قرآن از زيبايى و استحكامى برخوردار است كه جز بر اهل ذوق و ارباب بصيرت بر ديگران مخفى است و به همين جهت فقط كسانى كه از علوم كافى بهره‌مند باشند و اساليب متنوع عرب را بشناسند مى‌توانند فضل آن را دريابند» [۱].
ابن قتيبه در باره آيه «و جعلنا نومكم سباتا» [۲] مى‌گويد: منظور از «سبات»، خواب نيست، بلكه به معناى «راحتى» است؛ يعنى «ما خواب را مايه آرامش جسمتان قرار داديم» و در باره استعاره‌اى كه در اين آيه: «أ و من كان ميتا فأحييناه و جعلنا له نوراً يمشي به في الناس» [۳] به كار رفته است، مى‌گويد: منظور از «ميت»، كافر است... و در [باره] كنايه‌اى كه در آيه «و ثيابك فطهر» [۴]؛ «جامه‌ات را پاكيزه گردان» نهفته است، مى‌گويد: منظور از «ثياب» آن چيزى است كه لباس دربردارنده آن مى‌باشد؛ يعنى نفس انسان [۵].
به اعتقاد ابن قتيبه يكى از اسلوب‌هاى قرآن، اسلوب استفهام است كه گاهى منظور از استفهام، تقرير است، مثل: «أ أنت قلت للناس اتخذوني و أمي إلهين من دون الله» [۶] و گاهى تعجب مثل: «عمّ يتسائلون عن النبإ العظيم» [۷] و گاهى توبيخ مثل: «أ تأتون الذكران من العالمين» [۸] [۹].
نويسنده، باب اول كتاب را با اين عبارات آغاز كرده است كه تنها كسى مى‌تواند به فضل و عظمت قرآن پى برد كه به زبان عرب و مذاهب آن و ويژگى‌هايى كه خداوند به اين لغت اختصاص داده احاطه داشته باشد. وى ادامه مى‌دهد كه خداوند براى هر پيامبرى معجزه‌اى قرار داده است و معجزه پيامبر اسلام كتابى است كه اگر جن و انس جمع شوند كه مانند آن را بياورند نخواهند توانست. وى سپس به بيان ويژگى 28 حرف زبان عربى و مخارج آن و... پرداخته است.
در باب دوم كتاب، وجوه قرائات بررسى شده است. ابن قتيبه مى‌نويسد: «وجوه اختلاف قرائات را هفت وجه يافتم:
1. اختلاف در حركات كلمه بدون اينكه در معنى و صورت و شكل آن تغييرى ايجاد كند مانند «هؤلاء بناتي هن أطهر لكم» [۱۰] كه «أطهر» به ضم و فتح راء خوانده شده است.
2. اختلاف در اعراب كلمه كه تغييرى در معنى ايجاد كند، لكن صورت و شكل كلمه محفوظ بماند، مانند آيه: «ربنا باعد بين أسفارنا [۱۱] كه «باعَدَ» هم ذكر شده است... [۱۲].
از ديگر ابواب كتاب، باب حذف و اختصار است كه در آن ديدگاه‌هاى ابن قتيبه پيرامون ساختار موارد حذف در قرآن عنوان شده است [۱۳].
به نظر مى‌رسد كه ابن قتيبه به‌جاى تفكيك حذف از اختصار مى‌كوشد در كنار حذف، از دومين نوع ايجاز (اختصار) سخن گويد. هرچند وى در اشاره به آن از اصطلاح تخصصى استفاده نمى‌كند، اما به‌يقين مى‌دانيم منظور وى از آن، قصر است. هرچند صاحب «تأويل مشكل القرآن»، مسئله ايجاز القرآن را - كه البته به‌جاى آن از اصطلاح فضل القرآن استفاده مى‌كند - مفصلاً و به‌طور نظام‌يافته طرح و شرح نكرده است، على‌رغم اين نكته‌ها بايد اذعان داشت كه بسيارى از آرا و انديشه‌هاى وى در باب ايجاز قرآن، بعدها توسط ديگران طرح و شرح شده‌اند [۱۴].
وضعيت كتاب
محقق كتاب در پاورقى، لغات دشوار را شرح، اعلام را معرفى و برخى توضيحات پيرامون اشعار ارائه نموده است. استخراج آيات، احاديث، شواهد شعرى و امثال از ديگر كارهاى محقق كتاب است كه پس از متن كتاب آمده است. فهرست مطالب نيز در انتهاى كتاب ذكر شده است.
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. تأويل مشكل القرآن ابن قتيبه، نوشته يوسف رحمان، ترجمه و تلخيص مرتضى رزم‌آرا، مجله گلستان قرآن، دوره دوم، شماره 118.
3. مشكل ترجمه متون دينى، نوشته ابراهيم انيس، ترجمه سيد حسين سيدى، كيهان انديشه، بهمن و اسفند 1371، شماره 46.
پیوندها
مطالعه کتاب تأویل مشکل القرآن در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور