زبدة التواريخ (مستوفی، نسخه خطی)

زبدة التواريخ، اثر محمدمحسن بن محمدکریم مستوفی (قرن 12ق) کتابی است یک‌جلدی به زبان فارسی با موضوع تاریخ عمومی؛ این کتاب نیز مانند دیگر کتاب‌های ازاین‌دست، تاریخ بشر را از زمان آدم ابوالبشر تا زمان مؤلف، بیان می‌کند.

‏زبدة التواريخ
پدیدآوران	مستوفی، محمد محسن بن محمدکریم (نويسنده)
ناشر	بی نا
مکان نشر	بی جا
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/م5ز2 1176 DSR

نسخه حاضر از این اثر، نسخه خطی آن به چاپ سنگی است. نسخه دیگری نیز از آن به‌صورت چاپی وجود دارد که به کوشش بهروز گودرزی در سال 1375ق در تهران به دست مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ شده است. ظاهراً این کتاب، اثر پنجاه و هفتم از این مجموعه آثار باشد که به چاپ رسیده. هیئت گزینش این آثار آقایان دکتر سید مصطفی محقق داماد، دکتر یحیی مهدوی، دکتر سید جعفر شهیدی، دکتر جواد شیخ‌الاسلامی و ایرج افشار بوده‌اند. در توضیح نسخه چاپی در کتاب نوشته شده: «تعداد یکهزار و پانصد نسخه از این کتاب توسط مؤسسه دلارنگ حروف‌چینی و در چاپخانه مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران چاپ و صحافی شده است.» به‌هرحال، نسخه چاپی در سال 1375، چاپ اول از این اثر است. طبعاً این نسخه چون تحقیق شده، دارای مقدمه و پیشگفتاری از محقق است که در نسخه خطی وجود ندارد. پیشگفتار نسخه چاپی توضیحات خوبی درباره کتاب و نسخ خطی آن دارد.

نسخه خطی با بسم‌الله و مقدمه مؤلف آغاز می‌شود که تا صفحه 13 ادامه دارد، مؤلف در این مقدمه از آیات بسیاری از قرآن کریم استفاده کرده است. در مقدمه‌ نویسنده در نسخه چاپی در توضیح مطالب کتاب می‌خوانیم: «حسب‌الامرالعالی مقرر فرمودند که این بنده خاکسار تاریخی به‌عنوان اجمال و اختصار خالی از زواید و اغلاق به طریق و ضابطه رقوم و سیاق بطیّ تحریر و قلم تقریر درآورد که مشتمل باشد بر خلاصه احوال انبیاء و اوصیا و پادشاهان و سلاطین و آغاز و انجام دولت و ایام عمر و مدت‌زمان سلطنت و فرمانروایی هریک و آثار و اختراعات و بناهایی که از ایشان در صفحه روزگار ماند و حسب و نسب ایشان را از حضرت خیرالبشر ادم علی نبینا و علیه‌السلام الی یومنا هذا که در هنگام رجوع و احتیاج محتاج به تحصیل و مطالعه کتاب تواریخ نبوده، به سهولت و آسانی بدون تصدیع و سرگردانی نسب و حسب و احوال و افعال هریک به‌محض رجوع و ملاحظه از این مختصر معلوم خواهد شد.» درباره نسخه‌های چاپی و خطی دیگر این اثر در صفحات 24 تا 27 نسخه چاپی فوق‌الذکر توضیحات وافی و کاملی داده شده ولی نسخه خطی حاضر در میان این نسخه‌ها نیست. نسخه خطی حاضر دارای 743 صفحه است که به خط شکسته نوشته شده و تا صفحه 13 آن مقدمه نویسنده بر کتاب است. در صفحه 12 کتاب، نویسنده پس از توضیح مختصری درباره کتاب، می‌گوید: ... «طریقه [کلمه طریقه بر خلاف سایر کلمات، با رنگ قرمز نوشته شده است.] آنکه کافیست احوال انبیا در تحت حرف اول و خاتم‌الانبیاء و ائمه هدی صلوات‌الله‌علیهم در تحت حرف ثانی مفرده مضبوط بوده ابوالجمیع شود و چگونگی اوضاع پادشاهان و سلاطین عجم در مملکت ایران و ترکستان سلطنت کرده‌اند در تحت...» و تا صفحه 13 کتاب ابواب آن را توضیح داده و محتوای مطالب را بیان می‌کند.

رنگ کلی جوهر کتابت در کتاب، مشکی است ولی برخی کلمات کتاب با جوهر قرمز نوشته شده است. مثلاً کلمه «طریقه» در صفحه 12 و همچنین در بالای برخی کلمات، با جوهر قرمز در کتاب خط کشیده شده است؛ مثل آیه «و حاسبهم حسابا یسیرا» در صفحه 3 و «حق‌تعالی» و «خدا» و «ادریس» در صفحه 18 و ابراهیم و نوح در صفحه 25... ظاهراً خطاط بالای آیات قرآنی و نام‌های خدای متعال و انبیاء(ع) خط قرمز کشیده است. توضیحات مربوط به هر فصل به شکلی جداگانه نوشته شده مثلاً صفحه 72 کتاب یا صفحه 74 و... و در شروع آن فصل، خط ممتدی قبل از شروع متن کشیده شده است. مقداری از بخش پایینی متن کتاب در صفحه اول، از دست رفته است.

در برخی صفحات مانند ص 739 و 741 متنی در بالای متن اصلی کتاب وجود دارد که از جهت دیگری نوشته شده است. مثلاً از پایین به بالا. صفحه پایانی کتاب، حاوی سه مهر است، یکی در بالای صفحه و دو تا در پایین آن؛ تقریباً عبارت همه این مهرها نامشخص است ولی ظاهراً بخشی از مهر بالای صفحه که در سمت راست آن است کلمه یاحسین باشد. همچنین مهر پایینی سمت چپ که ظاهراً متعلق به یک کتابخانه یا ارگان باشد که به رنگ آبی و به شکل گرد است که چون دو مرتبه روی هم خورده، عباراتش ناخوانا شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب
2. مستوفی محمدحسن، زبدة التواریخ، به کوشش بهروز گودرزی، مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ اول، تهران، 1375 ش.