المجموعة النبهانية في المدائح النبوية

‏المجموعة النبهانية في المدائح النبوية
پدیدآوران	بهانی، یوسف بن ابراهیم (نويسنده)
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1996م , 1417ق
چاپ	1
موضوع	شعر - مجموعه‎ها، شعر عربی - مجموعه‌ها، شعر مذهبی عربی - مجموعه‌ها ، محمد(ص)، پيامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11ق. - شعر ، محمد(ص)، پيامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11ق. - شعر، مديحه و مديحه سرايی عربی - مجموعه‎ها
زبان	عربی
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏‎‏/‎‏م‎‏3‎‏ن‎‏2 2602 ‏‎‏PJA‎‏

المجموعة النبهانية في المدائح النبوية، اثر شیخ یوسف بن اسماعیل نبهانی (متوفی 1350ق)، مجموعه‌ای است از اشعار شاعران مختلف در مدح پیامبر(ص) و بیان اوصاف ظاهری و باطنی آن حضرت و نیز ابراز محبت و ارادت شاعران به ایشان.

اهمیت کتاب

این کتاب، اشعاری را دربردارد که سیما، سیره و شخصیت پیامبر(ص) را در قالب ابیاتی زیبا و دل‌انگیز معرفی کرده و خواننده را با ذوق و ادب متعهد اسلامی به زبان عربی آشنا می‌سازد.

ساختار

کتاب با مقدمه مؤلف آغاز گردیده و اشعار بر اساس رعایت ترتیب حروف الفبا در قوافی اشعار، در چهار جلد، تنظیم شده است.

مهم‌ترین مفاهیم، درون‌مایه‌ها و مضامین این اشعار، وصف ویژگی‌های ظاهری حضرت رسول(ص)، استناد به آیات قرآنی و احادیث نبوی، اشاره به وقایع صدر اسلام، جنگ‌ها، وصف کعبه و توصیف عظمت و شکوه بارگاه نبوی، اشاره به معجزات پیامبر(ص) و کرامات ایشان و وصف خصوصیات اخلاقی چون، جود و کرم و بزرگواری‌های آن حضرت می‌باشد.

ابیات بسیاری در اشعار این مجموعه وجود دارد که دربردارنده آرایه و یا اشاره تاریخی مشترکی هستند.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا به ذکر اسامی شاعرانی پرداخته شده است که اشعارشان، در این مجموعه، گردآمده و سپس، در دوازده فصل، به موضوعاتی همچون بی‌نیازی پیامبر(ص) از مدح و ستایش، اسباب عدم مدح آن حضرت از طرف شاعران مشهوری همچون متنبی و فواید جمع اشعاری که در مدح پیامبر(ص) سروده شده، پرداخته شده است.

با ظهور اسلام و بعثت پیامبر(ص)، صفات والای ایشان، از آغاز، توجه ادبا و شعرا را به خود جلب نمود و آنان در توصیف پیامبر(ص) و ذکر محاسن ظاهری و باطنی ایشان، شروع به مدیحه‌سرایی کردند. مدایح نبوی، بخش عظیمی از میراث ادبیات و شعر عربی را تشکیل می‌دهد و از گذشته تاکنون، قصاید فراوانی در این زمینه سروده شده است و شاعران بسیاری با اغراض گوناگون به مدح پیامبر(ص) و بیان ویژگی‌ها و شخصیت برجسته ایشان در اشعارشان پرداخته‌اند.

این مدایح در آغاز، در ضمن قصایدی دیگر می‌آمد، اما به‌تدریج، قصایدی مستقل در مدح پیامبر(ص)، سروده شد و به دلیل شخصیت بی‌بدیل ایشان، این اشعار، از ابتدا، اهمیت ویژه‌ای یافته و در مجموعه‌های بسیاری گردآوری شد و کتاب‌ها و مجموعه‌های مختلفی در زمینه مدایح نبوی به وجود آمد که در آنها، شاعران هرکدام از دیدگاه خود، پیامبر(ص) را بررسی نمودند که از جمله آنها، اثر حاضر است که گردآورنده آن، اشعار شاعران مختلف را در زمینه مدح پیامبر(ص)، در آن گردآوری نموده است.

این اشعار، چون برای تکسب نبوده و جنبه کسب ثواب و اجر اخروی دارد و شاعران از پیامبر(ص) طلب شفاعت دارند، از خلوص، ذوق و عاطفه‌ای صادق برخوردارند. شایان ذکر است که شاعران خواستار این امر هستند که موردتوجه معنوی و روحانی حضرت رسول(ص) قرار گیرند و به لقب «شاعرالنبی» مفتخر گردند؛ لذا سعی کرده‌اند که واژگان و ترکیب‌هایی والا را به کار گیرند و صور بلاغی را در ابیات بگنجانند و در واقع هنر شعری خود را در قالب مدح حضرت رسول(ص) به کار برند؛ ازاین‌جهت واژگان و ترکیب‌هایی که مورداستفاده قرار گرفته است در بعضی جاها ساده و روان می‌باشد و در بعضی ابیات پیچیده و دشوار می‌گردد.

آنچه باعث اهمیت کتاب و لزوم توجه به آن می‌شود، آن است که مدایح نبوی، به‌عنوان پدیده‌ای دینی- ادبی، از بارزترین مصادیق و گویاترین جلوه‌های ادبیات متعهد، محسوب می‌شود که ضمن دربرداشتن پیام‌های ارزشی، اجتماعی و اسوه‌های رفتاری مورد تأیید دین، زمینه‌ساز شکوفا شدن بسیاری از فنون ادبی است و در فضای گسترده ادبیات، چشم‌اندازهایی زیبا می‌آفریند و دو گرایش اصیل در نهاد بشری، یعنی تمایل به رشد ادبی و عرفانی را متجلی می‌کند.

نکته مهمی که خواننده با مطالعه کتاب، بدان پی خواهد برد، آن است که تفاوت بین مدح پیامبر(ص) با سایر افراد، در از میان برداشته‌شدن مرزبندی بین مدح و رثا در رابطه با پیامبر(ص) می‌باشد، به‌طوری‌که مدایح نبوی، شامل تمام مدیحه‌ها و مرثیه‌هایی است که در مورد پیامبر(ص)، سروده شده‌اند، چراکه ازیک‌طرف هدف شاعران از مدح و رثای پیامبر(ص)، اظهار تفجیع و تحسر نبوده است، بلکه تقرب به درگاه الهی و رسیدن به پاداش و ثواب اخروی بوده است. از طرفی دیگر، به علت تعالیم پویا و زنده دین اسلام و سنت همیشه زنده نبوی، شاعران پیامبر(ص) را همواره زنده می‌دانند و مرگ ظاهری آن حضرت، نتوانسته به تصور شاعران، راه یابد. در واقع، با نگاه و تأمل در این اشعار، می‌توان دریافت که مدایح نبوی در آغاز، بخشی از مدایح متعارف و متداول در ادبیات عرب بوده، ولی بعدها به دلیل متفاوت بودن شخصیت پیامبر(ص)، از مدایح عمومی فاصله یافته و روش خاصی به خود گرفته است و با گذشت مدت‌زمانی از رحلت آن حضرت(ص)، این زمینه فراهم شد که شعرا، در فضایی فارغ از حزن و اندوه به جهت رحلت ایشان، به تجلیل از فضائل اخلاقی و شمایل و رفتار ایشان بپردازند و به‌این‌ترتیب، با تأکید بر اندیشه تداوم حیات پیامبر(ص) بعد از مرگ و توسل به ایشان و طلب غفران و رحمت، بر دایره مداح نبوی، افزودند.

نمونه‌ای از اشعار

به‌منظور آشنایی بیشتر با محتوای کتاب، به برخی از ابیات این مجموعه و ترجمه آن، پرداخته خواهد شد:

از جمله شاعرانی که اشعار وی در این مجموعه آمده است، شیخ برهان‌الدین ابراهیم قیراطی مصری (متوفی 781ق) می‌باشد که مجموع مدایح وی در ستایش پیامبر(ص)، 436 بیت است. همزیه او در مدح پیامبر(ص)، 255 بیت بوده که در اینجا، به ابیات پایانی این قصیده زیبا، اشاره می‌گردد:

ثُمَّ زَوْجِ الْبَتُولِ ذَاک عَلِی***ذِی الْمَعَالِی وَ الْعِزَّةِ الْقَعْسَاءِ

«سپس سلام و درود بر همسر زهرای بتول(س) علی(ع) که صاحب بزرگی‌ها، عزت پایدار و ارج استوار است».

وَ الَّذِی یَوْمَ خَیْبَرٍ اُعْطِیَ الرَّا***یَۀَ وَ اخْتَصَّ وَحْدَهُ بِالْإخَاءِ

«و آن‌کسی که در روز جنگ خیبر، پرچم به دست او داده شد و به‌تنهایی به برادری پیامبر(ص) برگزیده شد».

ثُمَّ رَیْحَانَتَیْکَ سِبْطَیْکَ طَابَا***عِنْدَمَا أزْهَرَا مِنَ الزَّهْرَاءِ

«سپس سلام و درود بر گل‌های خوشبویت، دو نوه‌ات، حسن(ع) و حسین(ع) که عطرآگین بودند آن هنگامی‌که از وجود زهرا(س) شکفتند».

فَهُمَا سَیِّدَا شَبَابِ جِنَانِ الخُلْ***دِ حَقا بِلاَ مِرًا و امتِرَاءِ

«این دو به حق و بدون شک و تردید، سرور جوانان بهشت جاوید هستند».

وَ عَلَی الصَّحبِ أجْمَعِینَ وَ بَاءَتْ***مُبْغِضُوهُمْ بِذِلَّۀٍ وَ شَقَاء

«و سلام و درود بر تمام یاران و صحابه‌ای که کینه‌توزان آن‌ها با خواری و بدبختی برگشتند».

وَ عَلَی التَّابِعِینَ لِلحَشْرِ بِالْإحْسَا ***نِ لاَ زَالَ قَدْرُهُمْ فِی اعْتِلاَءِ

«و سلام بر پیروانت در احسان و نیکی، تا روز قیامت پیوسته قدر و منزلتشان بلند باد».

مَا سَقَی الْغَیْثُ رَوْضَ أرْضٍ أرِیضًا***وَ هَمَی فِی نَادِیهِ بِال أنْدَاء

«تا زمانی که باران، سبزه‌زار زمینی پاک و خوب را آبیاری می‌کند و باران‌های اندک در مجلسش جاری و روان است».

وَ صَبَا فِی أصَائِلٍ قَلْبُ صَبٍّ***ذَکَرَ الْمُلْتَقَی عَلَی الصَّف راءِ

«و تا زمانی که عاشقی در هنگام غروب، به یاد محل ملاقات محبوب در سرزمین صفراء شیفته و عاشق می‌شود».

از دیگر شاعرانی که اشعار وی در این مجموعه موردتوجه قرار گرفته است، می‌توان از شمس‌الدین نواجی (متوفی 859ق) نام برد. از این شاعر، 19 قصیده در مدح پیامبر(ص) در کتاب حاضر چاپ شده است. در ادامه به ابیاتی از همزیه او که در 76 بیت در مدح پیامبر(ص) سروده شده، اشاره می‌گردد:

یَا رَعَی اَللهُ جِیرَةَ الْجَرْعَاءِ***وَ قِبَاباً عَهِدْتُهَا بِقُبَاءِ

«خداوند، همسایگان منطقه جرعاء و بارگاه‌هایی را که در سرزمین قبا ملاقات کردم حفظ کند».

وَ سَقَی وادِی الْعَقِیقِ غَمَام***مِن دُمُوع تَربُو عَلَی الأنوَاءِ

«و سرزمین عقیق را، ابری از اشک‌هایی که بر باران‌ها می‌افزاید، آبیاری کند».

کَمْ قَطَعْنَا فِیها لَیَالِیَ وَصْلٍ***بِدَوَامِ الْهَنَا وَ طَیبِ اللِّقَاءِ

«چه بسیار شب‌های وصالی را که در این وادی، با لذت و خوشی دیدار، گذراندیم».

حَیْثُ زَارَ الْحَبِیبُ بِالَّلیْلِ وَ هنًا***فَحَیِینَا بِسَاعَۀِ الزَّورَاءِ

«جایی که محبوب در نیمه‌شب، سرزد و ما سرزمین زوراء را به چشم دیدیم».

حَیْثُ أخْلَیْتُ دَارَ اُنْسِی لَمَّا***سَکَنَ الْقَلْبُ قَاعَۀَ الْوَعْساءِ

«جایی که قرارگاه انس و الفتم را خالی یافتم آن هنگامی‌که قلبم در سرزمین وعساء ساکن گردید و تسکین یافت».

وَ وَفَت بِالْوِصالِ هِنْدٌ وَ أسْمَا***ءُ فَیَا حَبَّذَا لَیَالِی الْوَفَاءِ

«هند و اسماء به وعده وصال وفا کردند و چه نیکوست شب‌های وفای به عهد».

وَ سَرَتْ نَسْمَۀُ الْغُوَیْرِ فَقُلْ مَا***شِئْتَ فِی فَضْلِ لَیْلَۀِ الْإسْرَاءِ

«نسیم سرزمین غویر شبانه رفت. پس هر آنچه می‌خواهی در بزرگی و برتری شب معراج بگو».

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‌ها، به تشریح و توضیح کلمات مشکل و دیریاب اشعار، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. امیدی، مریم، «ترجمه و شرح کتاب مدایح نبوی النبهانیه جلد 1، 500 بیت سوم»، پایان‌نامه، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، به آدرس:

https://ganj-old.irandoc.ac.ir/articles/download_sparse/661389

1. سعیدی، ایمان، «ترجمه و شرح و توضیح اشعاری از کتاب المجموعة النبهانیة 500 بیت از صفحه 209 تا 242»، پایان‌نامه، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، به آدرس:

https://ganj-old.irandoc.ac.ir/articles/download_sparse/931652

1. موسوی، سحر، «ترجمه و شرح کتاب مدایح نبوی النبهانیه جلد یک، 500 بیت دوم»، پایان‌نامه، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، به آدرس:

https://ganj-old.irandoc.ac.ir/articles/download_sparse/666390